مکانیابی مقبره مُستَرشِد بالله عباسی براساس شواهد باستانشناختی و منابع مکتوب تاریخی | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 12، شماره 32، تیر 1401، صفحه 277-298 اصل مقاله (1.69 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2021.23250.2259 | ||
نویسندگان | ||
سعید ستارنژاد1؛ کریم حاجی زاده باستانی* 2؛ بهروز افخمی2؛ حبیب شهبازی شیران2 | ||
1دانشجوی دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه مُحقق اردبیلی، اردبیل، ایران. | ||
2دانشیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه مُحقق اردبیلی، اردبیل، ایران. | ||
چکیده | ||
مطالعات منابع مکتوب تاریخی و تطبیق با شواهد باستانشناختی، از روشهای منسجم علمی در مطالعات باستانشناختی دوران اسلامی است؛ و نقش بسزایی در شناخت شهرها، مکانهای تاریخی و ماهیت کارکردی بسیاری از فضاهای معماری دارد. در اینمیان مطالعه برروی یافتن مکان یک اثر تاریخی، از زمینههای موردعلاقۀ پژوهشگران است. منطقۀ شمالغرب ایران که در دوران اسلامی بانام «آذربایجان» شناختهشده، دارای آثار متنوعی از دوران اسلامی است. بخش زیادی از این آثار پابرجاست و برخی نیز اثری از معماری و ساختار کالبدی آنها امروزه نیست و تنها در متون و منابع دوران اسلامی بدانها اشاراتی شده است؛ ازجملۀ این آثار، مقبرۀ بیستونهمین خلیفۀ عباسی، یعنی «مُسترشِد بالله» است که تاکنون موقعیت و محل این مقبره در آذربایجان ایران، ناشناخته مانده است. مکان این مقبره در متون دوران اسلامی بهصورتهای مختلف ذکرشده است. در این منابع، موقعیت قرارگیری آن بیشتر در «بَلده» مراغه قیدشده، بااینوجود موجودیت مکانی مقبره در مراغه تا به امروز کاملاً مهجور واقع گشته است. پژوهش پیشِرو به شیوۀ توصیفی -تحلیلی و براساس مطالعات کتابخانهای و نتایج بررسیهای میدانی، بهمنظور مکانیابی و شناسایی محل دقیق مقبرۀ مسترشدبالله به انجام رسیده و در اینراستا بهدنبال پاسخ منطقی برای این پرسشها است: الف) براساس شواهد باستانشناختی و متون تاریخی، کدامیک از محلههای شهر مراغه را میتوان مکان مقبره و محل دفن خلیفۀ عباسی دانست؟ ب) شواهد کلی برای مکانیابی مقبرۀ مسترشدبالله کدامند؟ نتایج بهدستآمده از دادههای میدانی و کاوش باستانشناختی و تحلیل متون تاریخی، موقعیت مکانی مقبره را در هستۀ تاریخی شهر مراغه، در محلۀ اَتابَک (قُضات) و کنار برجمقبرههای کبود و مدور مطابقت میدهد. | ||
کلیدواژهها | ||
مراغه؛ مقبرۀ مُستَرشِدبالله؛ شواهد باستان شناختی؛ منابع مکتوب تاریخی؛ مکان یابی | ||
مراجع | ||
- آقسرایی، محمود بن محمد، 1362، تاریخ سلاجقه یا مسامره الاخبار و مسایره الاخیار. تصحیح: عثمان توران، تهران: اساطیر.
- آلن، ویلسون، 1383، سفالگری اسلامی. ترجمۀ مهناز شایستهفر، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، بیتا، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک. جلد 17، بیروت: دارالکتب.
- ابنحوقل، محمد بن حوقل، 1938، صورةالعرض. جلد 2، بیروت: انتشارات دار صادر.
- ابنخردادبه، عبیدالله بن عبدالله، 1889، مسالک و ممالک. بیروت: دار صادر.
- ابنرسته، احمد ابن عمر، 1892، اعلاق النفسیه. بیروت: دار صادر.
- ابنطقطقی، محمد بن علی، 1367، تاریخ فخری: در آداب ملکداری و دولتهای اسلامی. ترجمۀ محمدرحیم گلپایگانی، تهران: علمی فرهنگی.
- ابنعربی، غریغرویوس بن هارون، 1364، مختصر تاریخ الدول. ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: علمی فرهنگی.
- ابنفوطی، کمالالدین عبدالرزاق، 1374، مجمع الاداب فی معجم الالقاب. جلد 2، تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- ابوشامه، أبو القاسم شهاب الدین عبد الرحمن بن إسماعیل بن إبراهیم المقدسی الدمشقی، 1997، عیون الروضتین فی أخبار الدولتین النوریة والصلاحیة. جلد 1، بیروت: مؤسسة الرسالة.
- بلاذری، احمد ابن یحیی، 1367، فتوح البلدان. ترجمۀ محمد توکل، تهران: انتشارت نقره.
- بناکتی، فخرالدین ابوسلیمان، 1348، تاریخ بناکتی (روضه اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب). بهکوشش: جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملی.
- بیگباباپور، یوسف، 1388، مزارات سنگ نوشتهها و اسناد مراغه. قم: انتشارات مجمع ذخائر اسلامی.
- بیگلری، فریدون؛ و غفاری، رضا، 1384، «گزارش مقدماتی کشف صنایع سنگی پارینه سنگی میانی در نزدیکی مراغه جنوبشرقی دریاچۀ ارومیه». مجموعه مقالات همایش بین المللی باستانشناسی ایران حوزۀ شمالغرب، بهکوشش: مسعود آذرنوش، صص: 17 - 16.
- ثمودی، رقیه، 1395، «طرح مرمت شهری و ساماندهی محلۀ موسوی شهر مراغه با تأکید بر محور اصلی و میدان تاریخی حمام خان». پایاننامۀ کارشناسیارشد مرمت شهری، دانشگاه هنر اصفهان.
- جوینی، علاءالدین عطاملک محمد، 1391، تاریخ جهانگشای. تصحیح: محمد قزوینی، تهران: آگاه.
- چایچیامیرخیز، احمد، 1385، بررسی و مطالعه آثار ابسیدین در شرق دریاچۀ ارومیه. گزارش عملکرد پژوهشکدۀ باستانشناسی، تهران: سازمان میراثفرهنگی.
- چوبک، حمیده، 1376، سفالهای اسلامی قلعه پوینیک. گزارش باستانشناسی، تهران: میراثفرهنگی و گردشگری.
- حدود العالم من المشرق الی المغرب، 1423، محقق: یوسف هادی، قاهره: انتشارت دار الثقافیه للنشر.
- حموی، یاقوت، 1325، معجمالبلدان. تهران: انتشارات میراثفرهنگی و گردشگری.
- خلیلی، ناصر، 1384، سفال اسلامی. تهران: کارنگ.
- خواندمیر، غیاثالدین بن همامالدین الحسینی المدعوبه، 1380، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. جلد دوم، زیر نظر: محمد دبیرسیاقی، تهران: اساطیر.
- رازی، امیناحمد، 1389، (1010 ه.ق.)، هفت اقلیم. محقق: جواد فاضل، تهران: ناشر علیاکبر علمی.
- راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، 1333، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق. تصحیح: محمد اقبال، ترهان: امیرکبیر.
- رایس، تالبوت، 1375، هنر اسلامی. ترجمۀ ماه ملک بهار، تهران: علمی فرهنگی.
- رحمتپور، محمد، 1397، «گزارش کاوش اضطراری در محوطه اطراف گنبدهای کبود و مدور مراغه». اداره کل میراثفرهنگی استان آذربایجانشرقی، (منتشر نشده).
- رشیدالدین فضلالله همدانی، 1386، جامع التواریخ (تاریخ آلسلجوق)، مصحح: محمد روشن، تهران: میراث مکتوب.
- رکوعی، عزتالله، 1377، سرزمین ما (مروری برتاریخ معماری ایران). تهران: کیوان.
- زارعی، محمدابراهیم؛ خاکسار، علی؛ مترجم، عباس؛ فرهاد امینی، فرهاد؛ و دینی، اعظم، 1393، «بررسی و مطالعۀ سفالهای دورۀ ایلخانی بهدست آمده از کاوشهای باستانشناسی ارزنفود». مطالعات باستانشناسی، دورۀ 6، شمارۀ 2، صص: 90-73.
- ستارنژاد، سعید؛ حاجیزاده، کریم؛ رضالو، رضا؛ و معروفیاقدم، اسماعیل، 1399، «طبقهبندی و تحلیل معماری دستکند در شهرستان مراغه». مسکن و محیط روستا، شمارۀ 170، صص: 66 - 53.
- ستارنژاد، سعید؛ رحمتپور، محمد؛ و ژالهاقدم، جواد، ۱۴۰۰، «گزارش مقدماتی کاوش باستانشناختی محوطۀ کبود - مدور مراغه (آذربایجان شرقی، ایران)». فصلنامۀ علمی اثر، شمارۀ ۴۲ (۱)، صص: ۸۱-۶۲.
- سولکی، رالف، 1378، «بررسیهای باستانشناختی در آذربایجانغربی». مجموعه مقالات باستانشناسی و هنر ایران. 32 مقاله در بزرگداشت عزتالله نگهبان، مؤلفان: صادق ملکشهمیرزادی، یوسف مجیدزاده، عباس علیزاده، تهران: نشر دانشگاهی.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، 1434، حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهره. بیرون، دارالکتب.
- عمادالدین کاتب، محمد بن محمد، 1375، خریدة القصر و جریدة العصر. بغداد: مطبة المجمع العلمی العراقی.
- غلامیه، مسعود، 1385، تاریخ مراغه به روایت تصویر. تهران: اوحدی.
- قزوینی، ذکریا بن محمد، 1373، آثار العباد اخبار البلاد، ترجمۀ میرزا جهانگیر قاجار، تهران: انتشارت امیرکبیر.
- کامبخشفرد، سیف الله، 1373، «بررسیهای باستانشناسی آذرشهر و مراغه، حرفی دیگر درباره ساختمان چند خانقاه و مسجد». مجلۀ میراثفرهنگی، شمارۀ 12، صص: 140-163.
- کریمیان، حسن؛ و رحیمنژاد، مریم، 1396، «ساوه در گذر زمان (تحولات تاریخی شهر ساوه با اتکا به منابع مکتوب)». پژوهشهای علوم تاریخی، سال 9، شمارۀ 1، صص: 102- 81.
- لسترنج، گی، 1377، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفانی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مجمعالتواریخ و القصص، 1379، تصحیح: ملکالشعراء بهار، تهران: طلایه.
- محمدزاده، اصغر، 1391، مراغه قدیم. تهران: اوحدی.
- محمدزاده، اصغر، 1397، تاریخ دارالمک مراغه. تهران: اوحدی.
- مرادی، ابراهیم، 1393، «مکانیابی مرهشی باستان براساس دادههای تاریخی و باستانشناسی». مطالعات باستانشناسی، دورۀ، شمارۀ 1، صص: 110-99.
- مروارید، یونس، 1360، مراغه. تهران: اوحدی.
- مستوفی، حمدالله، 1387، تاریخ گزیده. به اهتمام: عبدالحسین نوایی، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
- مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، 1906، احسن التقاسیم فی المعرفة الاقالیم. بیروت: دار الصادر
- مهجور، فیروز؛ و صدیقیان، حسین، 1388، «بررسی سفالهای اسلامی محوطه مشکینتپه پرندک در استان مرکزی». مجلۀ پیامباستان، سال 6، شمارۀ 12، صص: 120-105.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، 1368، تنسوخنامه ایلخانی. مصحح: محمدتقی مدرسرضوی، تهران: اطلاعات.
- نیستانی، جواد؛ و تقوی، عابد، 1389، «مکانیابی پادگانهای نظامی طبرستان در صدر اسلام براساس منابع مکتوب». دانشنامۀ علوم اجتماعی، دورۀ 1، شماره 4، صص: 143-127.
- نیکنامی، کمالالدین؛ و رفیعیعلوی، بابک، 1388، «چرا نام شیماشکی احتمالاً نمیتواند در منطقۀ کرمان قرار داشته باشد». مطالعات باستانشناسی، سال 1، شمارۀ 1، صص: 215-199.
- ورجاوند، پروریز، 1366، کاوش رصدخانۀ مراغه و پیشینۀ ستارهشناسی در ایران. تهران: انتشارات امیرکبیر.
- هندوشاه بنسنجر، 1357، تجارب السیف. مصحح: عباس اقبالآشتیانی، تهران: طهوری.
- Abu Shama, A., 1997, Eyes of the Companions in the News of the State of Light and Correction. Volume 1, Beirut: Al-Risalah Foundation.
- Allen, W., 2004, Islamic Pottery, translated by Mahnaz Shayestehfar. Tehran: Institute of Islamic Art Studies.
- Aqsarai, M., 1983, History of Seljuk or Masamra al-Akhbar and Masayra al-Akhyar. edited by: Osman Turan, Tehran: Asatir.
- Atil, E., 1973, Freer gallery of Art Fifth Anniversary Exhibition III, ceramic from the world of Islam. Wasingtin, Smthonian Institutation.
- Bahrami¸ M., 1988, Gurgan Faiences. Mazda publisher.
- Beig Babapour, Y., 2009, Tombstones of Maragheh inscriptions and documents. Qom: Publications of the Islamic Reserves Association.
- Benakati, F., 1348, History of Banakati (the first shrine of Al-Albab in the knowledge of histories and genealogy). by: Jafar Shaar, Tehran: National Works Association.
- Bigleri, F. & Ghaffari, R., 2005, “Preliminary report on the discovery of Middle Paleolithic stone industries near Maragheh, southeast of Lake Urmia”. Proceedings of the International Archaeological Conference of Iran, Northwest, by: Massoud Azarnoush, Pp: 17-16.
- Blazeri, A., The Conquest of Countries. Translated by: Mohammad Tavakol, 1988, Tehran: Silver Publishing.
- Chaichi, A., 2006, A Study of Obsidian Works in the East of Lake Urmia. Performance Report of the Archaeological Research Institute, Tehran: Cultural Heritage Organization.
- Chubak, H., 1997, Islamic Pottery of Poinik Castle. Archaeological Report, Tehran: Cultural Heritage and Tourism.
- Collection of Chronicles and Stories, 2000, Correction of the King of Spring Poets, Tehran: Talaieh.
- Emad al-Din Katib, M., 1996, Al-Qasr and Al-Asr newspapers. Baghdad: Iraqi Scientific Association Press.
- Gholamieh, M., 2006, History of Maragheh according to the image. Tehran: Ouhadi.
- Godard, A., 1934, Les Monuments de Maragha (pamphlet). Leroux, Paris.
- Hall, A. R.,1934, “A new collection of Islamic Pottery”. Bulletin of the Museum of Fine Arts, No. 32, Pp: 58-67.
- Hamavi, Y., 1325, Al-Baldan Dictionary. Tehran: Cultural Heritage and Tourism Publications.
- Herzfeld, E., 1936, Arabische Inschriften aus Iran und Syrien. Archäologische Mitteilungen aus Iran, 8.
- Hillenbrand, R., 1974, The tomb towers of Iran to 1550 (Doctoral dissertation, University of Oxford).
- Hindushah Ibn Sanjar, 1978, The Experiences of Saif. edited by Abbas Iqbal Ashtiani, Tehran: Tahoori.
- Hudud al-Alam from the East to the West, 1423, Mohaqeq Yusuf Hadi. Cairo: Publisher of the Cultural Publishing House.
- Ibn Arabi, Gh., 1985, Brief History of the State. Translated by: Abdul Mohammad Ayati, Tehran: Cultural Science.
- Ibn Futi, K., 1995, Al-Adab Complex in the Dictionary of Titles. Volume 2, Tehran: Islamic Culture and Guidance.
- Ibn Hawql, M., 1938, Surah Arz. Volume 2, Beirut: Dar Sader Publications.
- Ibn Jawzi, A., Bita, Al-Muntazam in the history of nations and kings. Volume 17, Beirut: Dar al-Kitab.
- Ibn Khordadbeh, O., 1889, Masalak wa Mamalak. Beirut: Dar Sader.
- Ibn Rasta, A., 1892, Alaq al-Nafsiyah. Beirut: Dar Sader.
- Ibn Taqtaqi, M., 1988, History of Pride: In the Etiquettes of Property and Islamic States. Translated by: Mohammad Rahim Golpayegani, Tehran: Cultural Science.
- Jovini, A. & Atamelak, M., 2012, History of Jahangshahi. edited by: Mohammad Qazvini, Tehran: Agah.
- Kambakhsh Fard, S., 1373, “Archaeological Surveys of Azarshahr and Maragheh, another article about the construction of several monasteries and mosques”. Journal of Cultural Heritage, No. 12, Pp: 140-163.
- Karimian, H. & Rahimnejad, M., 1396, “Saveh over time (Historical developments in Saveh based on written sources)”. Historical Sciences Research, Vol. 9, No. 1, Pp: 102-81.
- Khalili, N., 2005, Islamic Pottery. Tehran: Karang.
- Khwandmir, Gh., 2001, History of Habib Al-Seer in the News of Human People. Volume II, under the supervision of Mohammad Dabirsiyaghi, Tehran: Asatir
- Kleiss, W., 1969, “Bericht über zwei Erkundungsfahrten in Nordwest-Iran”. Archäologische Mitteilungen aus Iran, No. 2, Pp: 7-119.
- Lestering, G., 1998, Historical Geography of the Eastern Caliphate. Translated by: Mahmoud Erfani, 3rd edition, Tehran: Scientific and Cultural Publications.
- Mahjoor, F. & Sedighiyan, H., 2009, “A Study of Islamic Pottery in Meshkinatepe Parandak Area in Markazi Province”. Payam Bastan Magazine, Vol. 6, No. 12, Pp: 120-105.
- Mohammadzadeh, A., 1397, History of Dar al-Muk Maragheh. Tehran: Ouhadi.
- Moqaddasi, A., 1906, Ahsan al-Taqasim fi al-Ma'rifah al-Aqalim. Beirut: Dar al-Sadr
- Moradi, E., 2014, “Ancient Marashi location based on historical and archaeological data”. Archaeological Studies, No. 1, Pp: 110-99.
- Morvarid, Y., 1981, Maragheh. Tehran: Ouhadi.
- Mostofi, H., 2008, Selected History. by: Abdolhossein Navai, Fifth Edition, Tehran: Amirkabir.
- Nasir al-Din al-Tusi, M., 1989, Ilkhani Tansukhnameh. Mohasses Mohammad Taghi Modarres Razavi, Tehran: Information.
- Neyestani, J. & Taghavi, A., 2010, “Location of Tabarestan military barracks in the beginning of Islam based on written sources”. Encyclopedia of Social Sciences, Vol. 1, No. 4, Pp: 143-127.
- Niknami, K. & Rafiei Alavi, B., 2009, “Why the name Shimashki probably can not be located in Kerman region”. Archaeological Studies, Vol. 1, No. 1, Pp: 215-199.
- Qazvini, Z., 1994, Al-Ebad Works, Akhbar Al-Balad. Translated by: Mirza Jahangir Qajar, Tehran: Amirkabir Publishing.
- Rahmatpour, M., 1397, “Report of emergency excavation in the area around the blue and circular domes of Maragheh”. General Directorate of Cultural Heritage of East Azerbaijan Province, (Unpublished).
- Rashid al-Din Fazlullah Hamedani, 2007, Comprehensive Chronicles (History of the Seljuks). edited by Mohammad Roshan, Tehran: Written Heritage.
- Ravandi, M., 1333, Raha Al-Sadr and the verse of Al-Sarwar in the history of Al-Seljuq. edited by: Mohammad Iqbal, Tehran: Amirkabir.
- Razi, A., 2010 (1010 AH), Haft Iqlim. Mohaghegh Javad Fazel, , Tehran: Publisher: Ali Akbar Elmi.
- Rice, T., 1996, Islamic Art. Translated by: Malek Bahar, Tehran: Scientific and Cultural.
- Rokouei, E., 1998, Our Land (A Review of the History of Iranian Architecture). Tehran: Keyvan.
- Sadek-Kooros, H., 1976, “Earliest Hominid Traces in East Azerbaijan”. In: Proceedings of the Fourth Annual Symposium on Archaeological Research in Iran (Pp: 1-10).
- Sattarnezhad, S.; Парвин, С. & Хендиани, Э., 2020, “CHRONOLOGY OF THE HISTORICAL CONTEXT OF MARAGHEH CITY BASED ON ARCHAEOLOGICAL EXPLORATION AND HISTORICAL WRITTEN SOURCES”. Краткие сообщения Института археологии, No. 260, Pp: 397-406.
- Sattarnezhad S.; Rahmatpour M. & Jaleh Aghdam J., 2021, “Preliminary Report of Archaeological Excavation of Kaboud - Circular Site of Maragheh (East Azerbaijan, Iran)”. Athar, No. 42 (1), Pp: 62-81.
- Siouti, A., 1434, Hassan al-Muhaddirah in the news of Egypt and Cairo. outside, Dar al-Kitab.
- Solki, R., 1999, “Archaeological Surveys in West Azerbaijan”.Collection of Archaeological and Artistic Articles of Iran 32 Articles in Honor of Ezatullah Neghaban, Authors Sadegh Malek Shahmirzadi, Yousef Majidzadeh, Abbas Alizadeh, Tehran: University Press.
- Starnejad, S.; Hajizadeh, K.; Rezalu, R. & Maroofi Aghdam, I., 1399, “Classification and analysis of Dastkand architecture in Maragheh city”.Housing and rural environment, No. 170, Pp: 66-53.
- Thamoudi, R., 2016, “Urban Restoration Plan and Organizing Mousavi Neighborhood in Maragheh with Emphasis on the Main Axis and Historic Bath Square”. M.Sc. Thesis in Urban Restoration, Isfahan University of Arts.
- Varjavand, P., 1987, Exploring the Maragheh Observatory and the Background of Astronomy in Iran. Tehran: Amirkabir Publications.
- Wilkinson, C. K., 1973, Nishapur: Pottery of the early Islamic period. New York, The.
- Zarei, M. E.; Khaksar, A.; Motarjem, A.; Amini, F. & Dini, A., 2014, “Study and study of pottery from the Ilkhanid period archaeological excavations”. Archaeological Studies, Vol. 6, No. 2, Pp: 90-73.
- https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:6665026$12i | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 438 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 446 |