بررسی وضعیت دشت فراهان در دورۀ ساسانی براساس مطالعات باستان شناسی | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| دوره 12، شماره 32، تیر 1401، صفحه 189-213 اصل مقاله (2.24 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2021.23606.2296 | ||
| نویسندگان | ||
| جواد علایی مقدم* 1؛ سید رسول موسوی حاجی2؛ رضا مهر آفرین2 | ||
| 1استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه زابل، زابل، ایران | ||
| 2استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران. | ||
| چکیده | ||
| دشت فراهان یکی از دشت‌های حاصلخیز در جنوب‌غربی فلات‌مرکزی با حدود پنج‌هزار کیلومترمربع وسعت است. مطالعات باستان‌شناسی مؤید این است که دشت فراهان از اواخر دوران نوسنگی تا عصر حاضر، پیوسته موردتوجه انسان قرار داشته، به‌نحوی‌که حتی امروزه نیز از تراکم استقراری قابل‌ملاحظه‌ای برخوردار است. یکی از دوره‌های استقراری این دشت که با توجه به‌وجود آثار و شواهد باستانی چون آتشکدۀ فردُغان و قلاع و تپه‌های بزرگ و کوچک، از اهمیت بالایی برخوردار است، دورۀ ساسانی است که حتی منابع تاریخی به آبادانی دشت فراهان در آن دوره اشاره نموده‌اند. باوجوداین، تاکنون درزمینهٔ مطالعۀ علمی باستان‌شناسی دورۀ ساسانی، اقدام قابل‌توجهی صورت‌نگرفته است و به‌نحوی‌که پرسش درمورد چگونگی وضعیت این دشت و عوامل مختلف تأثیرگذار بر ساختار استقراری در دورۀ ساسانی بی‌پاسخ‌مانده است؛ ازاین‌رو، نگارندگان در این پژوهش با تکیه‌بر داده‌های حاصل از بررسی باستان‌شناختی، منابع تاریخی و اطلاعات رسوب‌شناسی منطقه، سعی‌بر پاسخ‌گویی به پرسش فوق در جهت ترسیم وضعیت دشت فراهان در دورۀ ساسانی را دارند. تحقیق فوق براساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و ازنظر ماهیت و روش از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی با تأکید بر جنبۀ تاریخی است. نتایج بیانگر آن است که هرچند شرایط اقلیمی مساعد در سده‌های قبل از ساسانیان در دشت فراهان ایجاد و موجب رشد استقرارها شد، اما به‌مرور و در طول دورۀ ساسانی اقلیم گرم و خشک در منطقه حاکم شده است؛ بااین‌وجود، تداوم رشد استقرارها در این دورۀ ادامه یافت که مبتنی‌بر استقرارهای روستایی متعدد کوچک و متوسط است. به‌احتمال‌زیاد تداوم استقرارها و رشد آن‌ها در این دورۀ تکیه‌بر عوامل انسانی، هم‌چون پیشرفت فناوری درزمینهٔ بهره‌برداری از منابع آبی جهت غلبه‌بر محدودیت‌های محیطی دارد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| دشت فراهان؛ دورۀ ساسانی؛ بررسی باستان شناختی؛ الگوی استقراری؛ عوامل تأثیرگذار؛ فناوری قنات | ||
| مراجع | ||
|
- آقانباتی، مصطفی، 1389، «زمین‌شناسی و توان معدنی استان مرکزی». مجلۀ رشد آموزش زمین‌شناسی، دورۀ 16، شمارۀ 2، صص: 4-15.
- ابن‌فقیه همدانی، 1349، مختصرالبلدان. ترجمۀ ح. مسعود، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- اسدی، احمد، 1388، «بررسی باستان‌شناختی شهرستان خنداب»، اراک: اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی (منتشرنشده).
- الکرجی، ابوبکر، 1373، استخراج آب‌های زیرزمینی. ترجمۀ خدیو جم حسین، تهران: کمسیون ملی یونسکو در ایران.
- امیرحاجیلو، سعید،، 1393، «تبین نقش متغیرهای بوم‌شناختی در حیات شهر اسلامی جیرفت». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 7، دورۀ 4، صص: 173-192.
- بهرامی‌نیا، محسن؛ خسروزاده، علیرضا؛ و اسماعیلی‌جلودار، محمداسماعیل، 1392، «تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطه‌های نوسنگی و مس‌وسنگ شهرستان اردل». مطالعات باستان‌شناسی، دورۀ 5، شمارۀ 2، صص: 21-37.
- پدرامی، منوچهر، 1372، زمین‌شناسی و پارینه‌اقلیم منطقۀ اراک - کویر میقان. تهران: سازمان زمین‌شناسی کشور.
- پوربخشنده، خسرو، 1368-1373، «گزارش بررسی باستان‌شناسی استان مرکزی: شهرستان تفرش و اراک؛ بخش فراهان به مرکزیت فرمهین». اراک: اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی (منتشرنشده).
- جسمانی، مهراب؛ معماریان، حسین؛ و جمشیدی، مجید، 1387، «بررسی ویژگی‌های ژئوتکنیکی خاک کویر میقان به‌منظور اصلاح و تثبیت آن». نشریۀ انجمن زمین‌شناسان مهندسی ایران، شمارۀ 1، صص: 23-34.
- حسین‌آبادی، حسین، 1373، جغرافیای تاریخی، انسانی و اقتصادی فراهان. تهران: دانشگاه تربیت‌معلم .
- حسین‌زاده‌کرمانی، محمود، 1389، «بررسی متغیرهای محیطی و اقلیمی مؤثر بر گسترش کشت پنبه در استان خراسان رضوی در محیط جی‌آی‌اس». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد گروه جغرافیا، دانشگاه سیستان و بلوچستان، (منتشرنشده).
- خالدی، شهریار، 1385، «احیای کویر میقان». نشریۀ علوم جغرافیایی، جلد 5، شمارههای 6 و 7، صص: 129 - 152.
- خسروتهرانی، خسرو، 1383، زمین‌شناسی ایران. تهران: انتشارات پیام‌نور.
- رهنمایی، محمدتقی، 1369، مجموعه مباحث و روش‌های شهرسازی. چاپ اول، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
- زمردیان، محمدتقی، 1378، کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه‌ریزی شهری و روستایی. تهران: انتشارات پیام نور.
- ساریخانی، مجید؛ حیدریان، محمود؛ و پارسه، شهرام، 1395، «بررسی و تحلیل الگوی استقراری محوطه‌های ساسانی در دشت میان‌کوهی سنقر و کلیایی». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ 6، شمارۀ 10، بهار و تابستان، صص: 101-120.
- شعبانی‌عراقی، عارفه، 1392، «بررسی شواهد مورفولوژیکی و رسوب‌شناسی چالۀ میقان به‌منظور تعیین حدود گسترش آن در کواترنری». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد رشتۀ جغرافیای طبیعی، به‌راهنمایی: مجتبی یمانی، دانشگاه تهران، دانشکدۀ جغرافیا (منتشرنشده).
- شعریت، سید محمود؛ منوری، سید مسعود؛ و سبحانی، فریبا، 1392، «ارزیابی ریسک زیست‌محیطی معدن کاری در تالاب (مطالعه موردی تالاب میقان استان مرکزی)». فصلنامۀ علمی پژوهشی اکوبیولوژی تالاب، سال 5، شمارۀ 16، تابستان 1392، صص: 41-52.
- شیرزاد، غلام، 1386، «بررسی باستان‌شناختی شهرستان کمیجان». تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشرنشده).
- صالحی، زهره، 1386، «گذری بر نگین اراک کویر میقان». مجلۀ رشد آموزش جغرافیا، شمارۀ 79، صص: 51-58.
- صفی‌نژاد، جواد، 1382، «ویژگی قنات‌های ایران». کتاب ماه هنر، شمارههای 57 و 58، صص: 12-19.
- عبدی، لیلا؛ و رحیم‌پور، حسین، 1393، «کانی‌شناسی تبخیری‌های توالی کواترنری و بررسی تحولات شیمیایی شورابه در پلایای میقان اراک». بلورشناسی و کانی‌شناسی ایران، سال 22، شمارۀ 1، صص: 49-62.
- عبدی، لیلا؛ رحیم‌پور، حسین؛ یوسفی‌راد، مصطفی؛ و میرمحمدمکی، محسن، 1394، «بررسی روند رسوب‌گذاری و تغییرات اقلیم در توالی کواترنر پلایای میقان».پژوهش‌های چینه‌شناسی و رسوب‌شناسی، سال 21، شمارۀ پیاپی 58، شمارۀ 1، صص: 13-34.
- عزیزآبادی، حسن؛ و عزیزآبادی، غلامرضا، 1371، نگرشی بر جغرافیای فراهان. اراک: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی.
- علایی‌مقدم، جواد؛ و بنی‌جمالی، سیده لیلا، 1392، «بررسی باستان‌شناختی شهرستان فراهان». تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشرنشده).
- علایی‌مقدم، جواد، 1396، «بررسی باستان‌شناختی اراک و حوضۀ آبریز دریاچۀ میقان (جنوب دشت فراهان)». تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشرنشده).
- عمرانی، محمد، 1373، «جغرافیای طبیعی منطقه اراک با توجه به منابع آب». پایان‌نامۀ کارشناسی رشتۀ جغرافیا، به‌راهنمایی: پرویز کردوانی، دانشگاه تهران، دانشکدۀ جغرافیا.
- فاگان، برایان، 1384، سرآغاز: درآمدی بر باستان‌شناسی. ترجمۀ غلامعلی شاملو، جلد دوم، تهران: سمت.
- قمی، حسن بن‌محمدبن‌حسن، 136، تاریخ قم. تصحیح و تحشیه: سید جلال‌الدین تهرانی، تهران: توس.
- کریمی، جلال؛ و منوچهر فرج‌زاده، 1383، «تحلیل الگوهای فضایی استقرارگاه‌های باستانی دشت میاناب شوشتر با کاربرد سنجش‌ازدور و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی». فصلنامۀ مدرس علوم انسانی، دورۀ 8، شمارۀ 4، صص: 113-126.
- محسنی‌ساروی، محسن؛ و مرتضایی‌فریزهندی، قاسم، 1394، مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز. تهران: دانشگاه تهران.
- نیکنامی، کمال‌الدین؛ سعیدی‌هرسینی، محمدرضا؛ و خطیب‌شهیدی، حمید، 1386، «تئوری و تکنیک‌های مدل‌سازی پیش‌بینی (تخمین) مکان‌ها و پراکنش‌های سایت‌های پیش‌ازتاریخ در پهندشت‌های باستان‌شناختی با کاربرد GIS و رگرسیون لجستیک، مطالعۀ موردی: حوضۀ رودخانۀ گاماسب زاگرس‌مرکزی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 58 (5)، صص: 193-211.
- وارد انگلیش، پاول، 1395، «پیدایش و گسترش قنات در دنیای قدیم». ترجمۀ صالح پرگاری، حسین حاتمی‌نژاد و شهرام اردشیریان، فصلنامۀ علمی-پژوهشی پژوهشنامۀ تاریخ، سال 11، شمارۀ 42، صص: 69-94.
- Abdi, L. & Rahimpour, H., 2014, “Mineralogy of Quaternary Sequence Evaporation and Investigation of Brine Chemical Developments in Miqan Playa, Arak”. Crystallography and Mineralogy of Iran, Vol. 22, No. 1, Pp: 49-62 (in Persian).
- Abdi, L.; Rahimpour, H.; Yousefi Rad, M. & Mir Mohammad, M. M., 2015, “Study of Sedimentation Process and Climate Change in Quaternary Sequence of Miqan Playa”. Stratigraphic and Sedimentological Research, Vol. 21, No. 58, 1, Pp: 13-34 (in Persian).
- Aghanabati, M., 2010, “Geology and Mineral Capacity of Markazi Province”. Roshd Journal of Geological Education, Vol. 16, No. 2, Pp: 4-15 (in Persian).
- Alaei Mogadam, J. & Mousavi Haji, S. R., 2017, “A Reesearch on Newly Discovered Architectural Remains of Fardaghan in Farahan”.Humanities, Vol. 24 (3), Pp: 81-102.
- Alaei Mogadam, J., & Mousavi Haji, S. R., 2017, A Research on Newly Discovered Architectural Remains of Fardaghan in Farahan, Humanities, Vol. 24 (3), p 81-102 (in Persian).
- Alaei Moghadam, J., 2017, Archaeological Survey of Arak and the Catchment Basin of Lake Miqan (south of Farahan Plain). Arak, Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Markazi Province (Unpublished) (in Persian).
- Alkaraji, A., 1994, Extraction of Groundwater. Translated by: Khadiv Jam H., Tehran, UNESCO National Commission in Iran (in Persian).
- Amir Hajilou, S., 1994, “Explaining the Role of Ecological Variables in the Life of the Islamic City of Jiroft”. Archaeological Research, Vol. 7, No. 4, Pp: 173-192 (in Persian).
- Anabestani, A. A., 2011, “The Role of Natural Factors in Stability of Rural settlements (Case study : Sabzavar country)”. Geography and environmental planning, No. 40(4), Pp: 89-104
- Anabestani, A. A., 2011, “The Role of Natural Factors in Stability of Rural settlements (Case study : Sabzavar country)”. Geography and environmental planning, No. 40(4), Pp: 89-104 (in Persian).
- Arab, H., 2008, “Archaeological Survey of Shazand County”. Arak, Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts Organization of Markazi Province, (Unpublished) (in Persian).
- Asadi, A., 2009, “Archaeological study of Khandab City, Arak”. Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts Organization of Markazi Province, (Unpublished) (in Persian).
- Azimi, H. M.; Nazarifard, M. H. & Momeni, R., 2010, Application of GIS in Locating. Tehran: Mehregan (in Persian).
- Azizabadi, H. & Azizabadi, G. R., 1992, “An Overview on the Geography of Farahan, Arak”. Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Markazi Province (in Persian).
- Bahraminia, M.; Khosrowzadeh, A. R. & Jelodar, M. E., 2013, “Analysis of the Role of Natural Factors in the Spatial Sistribution of Neolithic and Chalcolithic Sites of Ardal City”. Archaeological Studies, No. 5, 2, Pp: 21-37 (in Persian).
- Ban Jamali, S. L. & Alaei Moghadam, J., 2008, “Archaeological Survey of Mahallat County, Arak”. Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts Organization of Markazi Province, (Unpublished) (in Persian).
- Darabi, H., 2009, “Archaeological Survey of Delijan County, Arak”.Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts Organization of Markazi Province (Unpublished) (in Persian).
- Fagan, B., 2005, The Beginning: an Introduction to Archeology. Translated by: Shamloo, G. A. Volume II, Tehran: Samat (in Persian).
- Farhoudi, R., 1991, “Atlas of Iran’s Slope and Its Surveying Results”.Geographical Research, No. 27, Pp: 75-93 (in Persian).
- Fazli, G., & Farahzad, B., 2006, “Report of Archaeological Survey of Arak County, Arak Cultural Heritage”. Handicrafts and Tourism Organization of Markazi Province (Unpublished) (in Persian).
- Ghomi, H. M. H., 1982, History of Qom. edited and annotated by: Seyed Jalaluddin Tehrani, Tehran: Toos (in Persian).
- Hosseinabadi, H., 1994, Historical, Human and Economic Geography of Farahan. Tehran, Teacher Training University (in Persian).
- Hosseinzadeh, K. M., 2010, “Study of Environmental and Climatic Variables Affecting the Spread of Cotton Cultivation in Khorasan Razavi Province in GIS Environment”. M.A Thesis, Sistan and Baluchistan University, Geography Department, (Unpublished) (in Persian).
- Ibn-e Faghih Hamedani, Mukhtasar Kitab al-Buldan. Translated by: Masoud, H. Tehran, Iranian Culture Foundation (in Persian).
- Jesmani, M.; Memarian, H. & Jamshidi, M., 2008, “Study of Geotechnical Characteristics of Meighan Desert Soil in Order to Amend and Stabilize it”. Journal of the Iranian Association of Geological Engineers, Vol.1, No. 1, Pp: 23-34 (in Persian).
- Karimi, J. & Farajzadeh, M., 2004, “Analysis of Spatial Patterns of Ancient Settlements in Mianab, Shushtar Plain with the Application of Remote Sensing and Geographical Information Systems”. Modares Quarterly Journal of Humanities, Vol. 8, No. 4, Pp: 113-126 (in Persian).
- Khaledi, S., 2006, “Revival of Miqan Desert”. Journal of Geographical Sciences, Vol. 5, No. 6 and 7, Pp: 129-152 (in Persian).
- Khosrow, T, K., 2004, Geology of Iran. Tehran: Payame Noor Publications (in Persian).
- Kowalewski, S. A., 2008, “Regional Settlement Pattern Studies”. Journal Archaeol Res, Vol. 16, Pp: 225-285.
- Kowalewski, S. A., 2008, “Regional Settlement Pattern Studies”. Journal Archaeological Res, Vol. 16, Pp: 225-285 (in Persian).
- Mohseni, S. M. & Mortezaei, F. H. G., 2015, Comprehensive Management of Watersheds. Tehran: University of Tehran (in Persian).
- Mousavi Nia, S. M., 2012, “Archaeological Analysis of Sassanid Sites of Khomein County”. Archaeological Studies, Vol. 2, No. 4, Pp: 123-140 (in Persian).
- Niknami, K.; Saeidi, H. M. R. & Khatib, S. H., 2007, “Theory and Techniques of Prediction (Estimation) Modeling of Places and Distributions of Prehistoric Sites in Archaeological Landscapes Using GIS and Logistic Regression, Case Study: Gamaseb River Basin of Central Zagros”. Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, No. 58 (5), Pp:193-211 (in Persian).
- Omrani, M., 1993, “Natural Geography of Arak Region According to Water Resources”. B. A Thesis in Geography, supervised by Parviz Kordavani, University of Tehran, Faculty of Geography (in Persian).
- Pedrami, M., 1993, “Geology and Paleo-climatology of Arak Region - Miqan Desert”. Tehran: Geological Organization of Iran, (Unpublished) (in Persian).
- Polybius, 2011, The Histories. Vol. IV: Books 9-15. Translated by: W. Library 159. Cambridge, MA: Harvard University Press (in Persian).
- Polybius, 2011, The Histories, Vol. IV: Books 9-15. Translated by: W. R. Paton. Revised by F. W. Walbank, Christian Habicht. Loeb Classical Library 159. Cambridge, MA: Harvard University Press.
- Pourbakhshandeh, K., 1989, “Report of the First Season of Archaeological Survey of Markazi Province: Tafresh and Arak County; Farahan district with centrality of Farmahin, Arak”. Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Markazi Province (Unpublished) (in Persian).
- Pourbakhshandeh, K., 1994, “Report of the Second Season of Archaeological Survey of Markazi Province: Tafresh and Arak County; Farahan district with centrality of Farmahin, Arak”. Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Markazi Province (Unpublished) (in Persian).
- Pourbakhshandeh, K., 1997, “Report of the Third Season of Archaeological Survey of Markazi Province, Farahan (Lower Farahan), Arak”. Handicrafts and Tourism Organization of Markazi Province (Unpublished) (in Persian).
- Rahnamaei, M. T., 1990, Collection of Topics and Methods of Urban Planning, first edition. Tehran: Ministry of Housing and Urban Development (in Persian).
- Renfrew, C., 1976, “Archaeology and the Earth Sciences”. In: D. A. Davidson and M. L. Shackley (Eds), Geoarchaeology. Earth Science and the Past, Westview Press, Boulder, Colorado: Gerald Duckworth, 1-5 (in Persian).
- Renfrew, C., 1976, “Archaeology and The Earth Sciences”. In: D. A. Davidson and M. L. Shackley (Eds), Geoarchaeology. Earth Science and The Past, Westview Press, Boulder, Colorado: Gerald Duckworth, Pp: 1-5.
- Safinejad, J., 2003, “Characteristics of Iranian Aqueducts”. Mah-e Honar Publication, Inc., 57 and 58, Pp: 12-19 (in Persian).
- Salehi, Z., 2007, “An Overview of the Jewel of Arak, Miqan Desert”.Roshd Journal of Geographical Education, No. 79, Pp: 51-58 (in Persian).
- Sarikhani, M.; Heidarian, M. & Parseh, S., 2016, “Study and Analysis of the Settlement Pattern of Sassanid Sites in the mountainous Plain of Songor and Keliai”. Vol. 10, 6, Spring and Summer, Pp: 101-120 (in Persian).
- Sarshogh, M.; Salehi, & Beigi, H., 2012, “Effect of Slope Direction and Position on Soil Particle Size Distribution in Chelgard District of Chaharmahal and Bakhtiari Province”. Water and Soil Conservation Research, Vol. 19, No. 3, Pp: 77-98 (in Persian).
- Shaabani, A. A., 2013, “Study of Morphological Evidence and Sedimentology of Miqan Cave in Order to Determine the Extent of its Spread in Quaternary”. M.A. Thesis in Natural Geography, Supervised by: Mojtaba Yamani, University of Tehran, Faculty of Geography (in Persian).
- Sheriat, S. M.; Monavari, S. M. & Sobhani, F., 2013, “Environmental Risk Assessment of Mining Work in the Wetlands (Case Study of Miqan Wetland in Markazi Province)”. Quarterly Journal of Wetland Ecological Research, Vol. 5, No. 16, Summer 2013, Pp: 41-52 (in Persian).
- Shirzad, G., 2007, “Archaeological Study of Komijan County, Arak”.Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts Organization of Markazi Province, (Unpublished) (in Persian).
- Ward, E. P., 2016, “The Emergence and Expansion Aqueducts in the Ancient World”. Translated by: Saleh Pargari, Hossein Hataminejad and Shahram Ardeshirian, Scientific-Research Quarterly Journal of History Research, Vol. 11, Spring, No. 42, Pp: 69-94 (in Persian).
- Zomorodian, M. T., 1999, Application of Natural Geography in Urban and Rural Planning. Tehran: Payame Noor Publications (in Persian). | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 521 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 896 |
||