بررسی مواد رنگساز در نقوش تزئینی ایوان‌های شمالی و جنوب‌شرقی میراث جهانی گنبد سلطانیه | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| مقاله 11، دوره 11، شماره 31، اسفند 1400، صفحه 265-288 اصل مقاله (1.05 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2020.21774.2150 | ||
| نویسندگان | ||
| مهدی رازانی* 1؛ مهدی کردی2؛ محمد مرتضوی3؛ یاسین صدقی4 | ||
| 1دانشیار گروه مرمت و باستان سنجی، دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران | ||
| 2دانش آموختۀ کارشناسی ارشد مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی، گروه مرمت اشیا فرهنگی و تاریخی، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران | ||
| 3استادیار،گروه مرمت اشیا فرهنگی و تاریخی، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران | ||
| 4کارشناس ارشد باستان سنجی، اداره حفاظت و مرمت، مؤسسه فرهنگی موزه های بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، تهران، ایران. | ||
| چکیده | ||
| بنای گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه، یکی از پایتخت‌های ایلخانان مغول که به‌دست «سلطان محمد خدابنده الجایتو» ساخته شد به‌عنوان هفتمین بنای ایران در سال 2005م. در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. ازنظر معماری شاخص و تزئینات رنگی و نقاشی‌های دیواری برروی بسترهای مختلف بنای گنبد سلطانیه از مهم‌ترین و پرکاربردترین بناهای موجود در دورۀ ایلخانی است. درهمین‌راستا، باتوجه به این‌که شناخت نوع رنگ‌ها و نحوۀ اجرای این تزئینات می‌تواند یکی از مهم‌ترین موضوعات و مباحث موردنظر درجهت شناخت بیشتر و بهتر این بنا و تکنیک‌ها و رنگ‌های رایج در قرون میانی اسلامی باشد؛ این پژوهش براساس پرسش‌هایی ازقبیل: شناسایی لایه‌ها و نحوۀ آماده‌سازی زمینۀ اجرای تزئینات رنگی و نقاشی‌ها چیست؟ و مطالعات شیمیایی و ساختارشناسی رنگ‌های به‌کار رفته در گنبد سلطانیه استفاده از چه نوع مواد رنگزایی برای آراستن بدنه‌ها را نشان می‌دهد؟ انجام شده است. براساس مطالعات صورت‌گرفته به‌نظر می‌رسد رنگ‌دانه‌های به‌کار رفته در تزئینات گنبد سلطانیه عمدتاً ساختارهای مبتنی‌بر مس، آهن باشند. در روند این مطالعه با بررسی دقیق مطالعات مشابه در قالب پیشینۀ تطبیقی تحقیق اطلاعات جامعی از مواد رنگساز و شیوه‌های نقاشان دورۀ ایلخانی پرداخته شده است. روش تحقیق در این مطالعه به‌صورت تجربی و توصیفی بوده است که دراین‌راستا برای بررسی ترتیب لایه‌ها در آرایه‌های نقاشی از روش میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) و نیز برای تشخیص نوع رنگ‌دانه‌های به‌کاررفتۀ سبز، آبی، زرد، قرمز، سفید و سیاه از روش‌های پراش پرتوی ایکس (XRD) و روش‌های شیمیِ تر استفاده شده است. آنالیز SEM به‌خوبی فن‌شناسی آرایۀ گچی و ترتیب لایه‌های نقاشی را نشان‌داد. نتایج مطالعۀ فوق در قالب آنالیزهای دستگاهی نشان‌دهندۀ آن است که مواد رنگساز استفاده شده شامل: رنگ‌های مالاکیت و سبز زنگار برای رنگ سبز، آزوریت مس برای رنگ آبی، و قرمز اُخرا در قالب اکسید آهن برای رنگ‌های قرمز و اُکر برای رنگ زرد و درنهایت از انیدرید و سیاه کربن برای رنگ‌های سفید و سیاه به‌ترتیب استفاده شده است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| تزئینات رنگی؛ نقاشی دیواری؛ رنگ های باستانی؛ گنبد سلطانیه؛ XRD؛ SEM | ||
| مراجع | ||
|
- اتینگهاوزن، ریچارد، 1384، هنر ومعماری دورۀ ایلخانان. ترجمه و تألیف یعقوب آژند، تهران: مولی.
- امیریه، آرش، 1375، «فن‌شناسی علمی تزئینات منحصربه‌فرد گنبد سلطانیه». مجموعه مقالات نخستین همایش حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی، تهران: 8-4 اسفند، صص: 291-280.
- بلر، شیلا؛ و ام‌بلوم، جاناتان، 1382، هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی. جلد 1، (ایلخانی و تیموری)، ترجمۀ سید محمد موسی هاشمی گلپایگانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- پیرنیا، محمدکریم، 1380، سبک‌شناسی معماری ایرانی. تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: نشر پژوهنده، نشر معمار.
- پیرنیا، محمدکریم، 1381، شیوه‌های معماری ایران. تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: نشر هنر اسلامی.
- ترابی، سامان، 1388، «مطالعه و بررسی فن‌شناسی دیوارنگاره‌های موجود در چله‌خانۀ بقعۀ پبربکران». دوفصلنامۀ مرمت و پژوهش، شمارۀ 3(3)، صص: 71-82.
- ترابی، سامان؛ و پدرام، بهنام، 1386، «بررسی علمی و هنری دیوارنگاره‌های موجود در بنای تاریخی گنبد آزادان». دوفصلنامۀ تخصصی مرمت و پژوهش، شمارۀ 2(3)، صص: 93-104.
- حمزه‌لو، منوچهر 1380، هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه. تهران: چاپ اول، نشر ماکان و مدیریت میراث‌فرهنگی استان زنجان.
- حیدری، فرزانه؛ احمدی، حسین؛ و اصلانی، حسام، 1391، «بررسی فنشناختی نوعی از تزئینات گچی زیر گنبد سلطانیه». پایان‌نامۀ کارشناسیارشد دانشگاه هنر اصفهان، (منتشر نشده).
- خادم‌زاده، محمدحسن؛ و اصفهانی‌پور، فائزه، 1393، «واکاوی تحولات آرایه‌های داخلی گنبد در شیوۀ یزد و تأثیرات آن بر سایر بناها در ایران». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 7(4)، صص: 193-211.
- دارایی‌گودرزی، سعیده، 1385، «گنبد سلطانیه، فیروزه‌ای درخشان اما مهجور».فصلنامۀ مهندس کشاور، شمارۀ 33، صص: 84-78.
- رحمانی، رضا، 1378، «آسیب‌شناسی و مستندنگاری تزئینات داخلی بنای گنبد سلطانیه». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مرمت آثار تاریخی- فرهنگی، دانشکدۀ مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، تابستان، (منتشر نشده).
- شاه‌حسینی، ناهید؛ صرافین، محسن، 1391، آموزش شیمی عمومی عملی. چاپ پنجم: انتشارات دانشگاه تهران.
- شراتو، امبرتو؛ گروبه، ارنست، 1376، هنر ایلخانی، در هنر ایلخانی و تیموری. ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: مولی.
- شکفته، عاطفه، 1391، «ویژگی‌های بصری شاخص تزئینات گچ‌بری معماری ایلخانی». دوفصلنامۀ مطالعات معماری ایران، شمارۀ 2، صص: 79-98.
- شیروانی، مریم، 1398، «شناخت رنگدانهها در آرایه‌های گچی ایوان بیرونی ضلع جنوب‌غربی گنبد سلطانیه زنجان». پژوهۀ باستانسنجی، شمارۀ 5(1)، صص: 129-142.
- صیادشهری، حامد، 1388، «مطالعات فن‌شناسی و آسیب‌شناسی نقاشی‌های ضلع شمالی گنبدخانه مزار شیخ احمدجام». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مرمت آثار تاریخی-فرهنگی، دانشکدۀ هنر، دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- فرهمند بروجنی، حمید؛ عابد اصفهانی، عباس؛ و شیشهبری، طاهره، 1391، «شناخت مواد و فنون دیوارنگاری پنج بنای دورۀ ایلخانی شهر یزد». دو فصلنامۀ مرمت آثار و بافت‌های تاریخی- فرهنگی، شمارۀ 2(4)، صص: 97-112.
- کریمی، امیرحسین؛ و هلاکویی، پرویز، 1387، «معماری و تزئینات بنای پیر حمزه سبزپوش ابرکوه»، فصلنامۀ گلستان هنر، شمارۀ 4(14)، صص: 18-29.
- گلزار، شبنم، 1395، «گنبد سلطانیه شاهکار دورۀ ایلخانی». نشریۀ رشد آموزش هنر، دورۀ 13، شمارۀ 3، صص: 13-17.
- محبعلی، آزاده، 1387، «تزئینات پیش ساخته در گنبد سلطانیه در قرن هشتم هجری قمری». آرمانشهر، شمارۀ 1، صص: 76-85.
- محبعلی، آزاده، 1387، «فن‌شناسی و آسیب‌شناسی مدالیون‌های گنبد سلطانیه». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مرمت آثار تاریخی-فرهنگی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، (منتشر نشده).
- مخلصی، محمدعلی، 1364، جغرافیای تاریخی سلطانیه. زنجان: چاپخانه جلالی.
- کردی، مهدی؛ مرتضوی، محمد؛ و رازانی، مهدی، 1388، «فن‌شناسی و آسیب‌شناسی بخشی از تزئینات وابسته به معماری گنبد سلطانیه». سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان، پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه، (منتشر نشده).
- میش‌مست‌نهی، مسلم، 1394، «کاربرد تحلیل‌های بلورشناسی در مطالعات فنی آثار تاریخی گچی (مطالعۀ موردی: گچ‌بری کوه خواجه سیستان، ملات گچ شادیاخ نیشابور و ملات گچ قلعه الموت قزوین)». پژوهه باستانسنجی، شمارۀ 1(2)، صص: 1-14.
- نکویی‌اصفهانی، محسن؛ خطابخش، فریبا؛ یزدانی، ملیکا؛ جبل‌عاملی، رکسانا؛ عمرانی، رویا؛ و اعظمی، رضا، 1384، «مطالعه، بررسی و حفاظت محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان». مجموعه مقالات هفتمین همایش حفاظت و مرمت اشیاء تاریخی و فرهنگی و تزئینات وابسته به معماری، به‌کوشش: رسول وطن‌دوست، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 451-428.
- نوشایی، آرزو؛ و قنبرزاده، مهرانگیز، 1394، «ریخت‌شناسی کتیبه‌های گنبد سلطانیه در ادوار تاریخی». دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، 24 اسفندماه، استانبول، ترکیه.
- وطن‌دوست، رسول؛ بهرمان، علیرضا؛ و رحمانی، رضا، 1376، « بررسی مرمت‌های انجام‌شده در گنبد سلطانیه و ارائه روش‌های حفاظتی و مرمتی». مجموعه مقالات دومین همایش سالانه حفاظت و مرمت اشیاء تاریخی- فرهنگی و تزئینات وابسته به معماری، تهران: 22-17 آبان‌ماه، صص: 245-234.
- ویلبر، دونالد، 1346، معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- هنرفر، لطف‌الله، 1350، «تزئینات گچی در آثار تاریخی اصفهان». مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ 6 (72)، صص: 36-46.
- هیلن‌برند، رابرت، 1386، هنر و معماری اسلامی. ترجمۀ اردشیر اشراقی، تهران: روزنه.
- Amirie, A., 1996, “Scientific technology of unique decorations of Soltanieh dome”. Proceedings of the First Conference on the Conservation and Restoration of Historical-Cultural Objects, March 25-8, Tehran, Pp: 291-280, (in Persian).
- Blair, Sh. & Janathan, B., 1994, The art and architecture of Islam 1250-1800. Translate by: Seyed Mohammad Hashemi Golpayegani, Tehran: Vezarate Farhang va Ershad Eslami. (in Persian).
- Darayi Goudarzi, S., 2006, “Soltanieh dome, bright turquoise but abandoned”. Journal of Mohandese Moshaver, No. 33, Pp: 78-84, (in Persian).
- Doménech-Carbó, M. T.; Casas-Catalán, M. J.; Doménech-Carbó, A.; Mateo-Castro, R.; Gimeno-Adelantado, J. V. & Bosch-Reig, F., 2001, “Analytical study of canvas painting collection from the Basilica de la Virgen de los Desamparados using SEM/EDX, FT-IR, GC and electrochemical techniques. Fresenius'”. Journal of analytical chemistry, No, 369(7-8), Pp: 571-575.
- Ettinghausen, R., 1979, Art and architecture of the Ilkhanate period. Translated by: Yaghoub Ajand, Tehran: Muli. (in Persian).
- Farahmand Boroujeni, H.; Abed Esfahani, A. & Shishebori, T., 2012, “The Study of Materials and Techniques of Mural Painting in Five Ilkhanid Monuments of Yazd City”. Journal of Maremat-e Asar & Baft-haye Tarikhi-Farhangi, No. 2 (4), Pp: 97-112. (in Persian).
- Garces, S.; Gomes, H.; Haddab, L.; Cura, P. & Rosina, P., 2019, “In Search of the Atr-Ftir Signatures of Experimentally Mixed Ingredients Presumably Used In Pre-Historic Rock Art”. Rock Art Research, No. 36(2-3), Pp: 182-188.
- Giustetto, R.; Gonella, D. & Diana, E., 2018, “Decay of Red Pigments on A Wall Painting Adorning The Church of'san Francesco Dei Capuccini'in Racconigi (Italy): Archaeometric Survey And Restoration Intervention”. Mediterranean Archaeology & Archaeometry, No. 18(5), Pp: 65-80.
- Golzar, Sh., 2016, “The Soltanieh dome is a masterpiece of the patriarchal period”. Roshdeh Amouzeshe Honar, No. 13(3), Pp: 13-17. (in Persian).
- Hamzehloo, M., 2001, Applied arts in Soltanieh dome. First Edition. Tehran: Nashre Makan and Zanjan Cultural Heritage Management, (in Persian).
- Heydari, F.; Ahmadi, H. & Aslani, H., 2012, “Technological study of a type of gypsum ornaments under the dome of Soltanieh”. Master Thesis of Isfahan University of Art, (Unpublished, in Persian).
- Hillenbrand, R., 1999, Islamic art and architecture. Translated by: Ardeshir Eshraghi, Tehran: Rozaneh, (in Persian).
- Honarfar, L., 1971, “Gypsum decorations in the historical monuments of Isfahan”. Journal of Honar va Mardom, No. 6(72), Pp: 36-46 (in Persian).
- Hradil, D.; Grygar, T.; Hradilová, J. & Bezdička, P., 2003, “Clay and iron oxide pigments in the history of painting”. Applied clay science, No. 22(5), Pp: 223-236.
- Karimi, A. H. & Holakooi, P., 2008, “Architecture and decorations of Pir Hamzeh Sabzpoosh Abarkooh”. Golestaneh Honar, No. 4(14), Pp: 18-29, (in Persian).
- Khademzade, M. & Esfahanipour, F., 2015, “The Analysis of Changes in the Interior Design of Domes in Yazd Style and Its Effects on Other Buildings in Iran”. Pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran, No. 4 (7), Pp: 193-211, (in Persian).
- Khramchenkova, R.; Biktagirova, I.; Gareev, B. & Kaplan, P., 2018, “Horse-Headed Saint Christopher Fresco in the Sviyazhsk Assumption Cathedral (16th - 17th Century, Russia): History and Archaeometry”. Mediterranean Archaeology & Archaeometry, No. 18(3), Pp: 195-207.
- Kordi, M.; Mortazavi, M. & Razani, M., 2009, “Technology and pathology part of the architectural decorations of Soltanieh dome”. Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Zanjan Province, Gonbad-e Soltanieh World Heritage Site, (Unpublished, in Persian).
- Lebon, M.; Gallet, X.; Bondetti, M.; Pont, S.; Mauran, G.; Walter, P. ... & Auetrakulvit, P., 2019, “Characterization of painting pigments and ochres associated with the Hoabinhian archaeological context at the rock-shelter site of Doi Pha Kan (Thailand)”. Journal of Archaeological Science: Reports, No. 26, Pp: 101-855.
- Mishmastnehi, M., 2016, “The application of Crystallographic Interpretation on technical study of Gypsum-Based Historical Materials (Case studies of stucco decoration of Kuh-e Khwaja and Gypsum mortars from Shadiakh and Alamut)”. JRA, No. 1 (2), Pp: 1-14, (in Persian).
- Mohebali, A., 2008, “Prefabricated decorations in the Soltanieh dome in the eighth century A.H.”. Arman-Shahr, No. 1, Pp: 76-85, (in Persian).
- Mohebali, A., 2008, “Technology and pathology of Soltanieh dome medallions”. Master Thesis in Restoration of Historical-Cultural objects, Azad University, (Unpublished, in Persian).
- Mohtasham, A. & Samanian, K., 2017, “Identifying the Blue Pigments Used in Painted Architectural Decorations of Ilkhanid Buildings (1251–1335 AD) in Yazd, Central Iran”. Journal of Islamic Archaeology, No. 4(1), Pp: 113-135.
- Mokhlesi, M. A., 1985, Historical geography of Soltanieh. Zanjan: Chapkhaneh Jalali, (in Persian).
- Nekoui Esfahani, M.; Khatabakhsh, F.; Yazdani, M.; Jabal Ameli, R. & Azami, R., 2005, “Study and Conservation of Oljaito altar in Isfahan Grand Mosque”. Proceedings of the 7th Conference on the Conservation and Restoration of Historical and Cultural Objects and Decorations of Architecture, by Rasoul Vatandoost, Tehran: Research Institute of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism, Pp: 428-451, (in Persian).
- Nooshai, A. & GhanbarZadeh, M., 2016, “Morphology of Soltanieh Dome inscriptions in historical periods”. The Second International Conference on New Research in Civil Engineering, Architecture and Urban Planning, March 15, Istanbul, Turkey.
- Odegaard, N.; Carrell, S. & Zimmt, W. S., 2005, Material characterization testa for objects of art and archaeology. Second Edition: Archetype Publications.
- Pirniya, M. K., 2001, Stylistics of Iranian architecture. Edited: Gholam Hosein Memarian, Tehran: Nashre Pazhuhandeh-Nashre Memar. (in Persian).
- Pirniya, M. K., 2002, Iranian architectural methods. Edited: Gholam Hosein Memarian, Tehran: Nashre Honare Eslami. (in Persian).
- Rahmani. R., 1999, “Pathology and documentation of interior decorations of Soltanieh dome”. Master Thesis in Restoration of Historical-Cultural objects, Faculty of Restoration, Isfahan University of Art, Summer, (Unpublished, in Persian).
- Sayad Shahri, H., 2009, “Technological and pathological studies of the paintings on the north side of the tomb of Sheikh Ahmadjam”. Master Thesis in Restoration of Historical-Cultural objects, Faculty of Restoration, Isfahan University of Art, (Unpublished, in Persian).
- Scerrato, U. & Grube, E., 1928, The art of Ilkhanate, in arts of the Ilkhanate and Timurid. Translate by: Yaghoub Ajand, Tehran: Muli. (in Persian).
- Scott, D. A., 2002, Copper and Bronze in Art: corrosion, colorants, conservation. Getty conservation Institute, Los Angeles.
- Shah Hoseini, N. & Sarafin, M., 2012, Practical general chemistry training. Fifth Edition, University of Tehran Press. (in Persian).
- Shekofte, A., 2013, “The Most Significant Visual Characteristic in Stucco Decorations, Ilkhanid Architecture of Iran”. JIAS, No. 1 (2), Pp :79-98, (in Persian).
- Shirvani, M., 2019, “Study of Pigments in Decorations of Exterior Porch Painting in Soltanieh Dome of Zanjan”. JRA. No. 5(1), Pp: 129-142, (in Persian).
- Torabi, S., 2009, “Study of technology of the murals in Cheleh Khaneh, the tomb of Pirbakran”. Journal of Maremat and Pazhuhesh, No. 3(3), Pp: 71-82, (in Persian).
- Torabi, S. & Pedram, B., 2007, “Scientific and artistic study of the murals in the historical dome of Azadan”. Journal of Maremat and Pazhuhesh, No. 2(3), Pp: 93-104, (in Persian).
- Vatandoost, R.; Bahreman, A. & Rahmani, R., 1997, “Investigating the restorations done in Gonbad-e Soltanieh and providing conservation and restoration methods”. Proceedings of the Second Annual Conference on the conservation and Restoration of Historical-Cultural Objects and Architectural Decorations, Tehran: November 17-22, Pp: 234-245, (in Persian).
- Wilber, D., 1907, Architectute of Islamic Iran: the Ilkhanid period. Translated by: Abdollah Fariar, Tehran: Bongahe Tarjomeh and Nashre Ketab, (in Persian). | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 535 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 496 |
||