شهرک خان لنجان: مکانیابی، مؤلفه ها و جایگاه آن در رُستاق اَلَنجان اصفهان از قرون اولیۀ اسلامی تا قرن هفتم هجری قمری | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| مقاله 9، دوره 11، شماره 31، اسفند 1400، صفحه 219-240 اصل مقاله (1.1 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2021.23289.2270 | ||
| نویسندگان | ||
| ژاله کمالی زاد* 1؛ عباسعلی احمدی2 | ||
| 1پژوهشگر پسادکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||
| 2دانشیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران. | ||
| چکیده | ||
| خان‌لنجان به استناد مدارک تاریخی، ازجمله سکونتگاه‌های کهن و پیرامونی جنوب شهر اصفهان محسوب می‌گشت که از قرون اولیه اسلامی تا قرن هفتم هـ.ق، به‌عنوان یک شهرک اسلامی در مرکز «رُستاق اَلَنجان» یا ناحیۀ لَنجان کنونی مطرح بوده است. با وجود اعتبار شهرک خان‌لنجان، اغلب پژوهشگران مطالعات خود را بر قلعۀ کوهستانی آن متمرکز نموده و همچنان ابهامات و پرسش‌هایی در مورد موقعیت مکانی، ساختار اجتماعی-اقتصادی و هم‌چنین عوامل مؤثر بر رکود این شهرک وجود دارد. این در حالی است که شناخت مؤلفه‌ها و ساختار این سکونتگاه به‌عنوان نمونه‌ای موردی از شهرک‌های پیرامونی که به وفور در ایران دوران اسلامی وجود داشته اند، می‌تواند به‌عنوان الگویی جهت مطالعه و تحلیل اینگونه از استقرار‌ها مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد. در مقاله پیش‌رو روش پژوهش توصیفی- تحلیلی گزینش و کوشش می‌شود با بهره‌گیری از داده‌های حاصل از منابع مکتوب، بررسی باستان‌شناسی منطقه و سنجش از دور، موقعیت و گستره تقریبی این شهرک پیشنهاد شده و ساختار و تحولات آن از سده‌های نخستین اسلامی تا قرن هفتم هجری مورد مطالعه قرار گیرد. نتایجِ حاصل حاکی از آن است که برخلاف نظر محققان پیشین، شهرک خان‌لنجان در جنوب کوه قلعه‌بزی گسترده شده و قابل تطبیق با شهر فیروزان نمی‌باشد. وجود ظرفیت‌های زیست‌محیطی و موقعیت استراتژیک این ناحیه، هم‌چون دسترسی مستقیم به آب زاینده‌رود، قرار داشتن در مسیر راه‌های باستانی فارس و بختیاری و مجاورت با قلعه کوهستانی خان‌لنجان، در مجموع از سه منظر زراعی، تجاری و دفاعی در رشد و رونق آن تأثیر گذارده‌اند. این شهرک بر مبنای نظریه«شبکه شهری»، در طول حیات خود از نظر مناسبات سیاسی زیرمجموعه و تابع قصبه اصفهان محسوب می‌گشت اما در سطح ناحیه لنجان، از نقشی مرکزی برخوردار و در مدیریت سکونتگاه‌های خرد و کلان پیرامونی خود دخیل بوده است. از عوامل مهم افول تدریجی شهرک خان‌لنجان، می‌توان به تخریب قلعۀ کوهستانی آن و گزینش شهر فیروزان به مرکزیت ناحیه لنجان در دورۀ ایلخانی اشاره نمود. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| اصفهان؛ رستاق اَلَنجان؛ شهرک خان لنجان؛ زاینده رود؛ شبکۀ شهری | ||
| مراجع | ||
|
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، 1383، تاریخ کامل. مترجم: حمیدرضا آژیر، جلد دوازدهم، تهران: نشر اساطیر.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، 1388، تاریخ کامل. مترجم: حمیدرضا آژیر، جلد چهاردهم، تهران: نشر اساطیر.
- ابن‌خرداذ به، عبیدا لله بن عبدالله، 1306ه.ق./ 1889م.، مسالک و الممالک. تصحیح: دخویه، لیدن: بریل.
- ابن‌رسته، احمد بن عمر، 1408 ه..ق.، الاعلاق النفیسه. بیروت: داراحیا التراث عربی.
- ابن‌رسته، احمد بن عمر، 1365، الاعلاق النفیسه. مترجم: حسین قره‌چانلو، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- ابن‌حوقل، ابوالقاسم، 1345، صورةالارض. مترجم: جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ابن‌مسکویه، احمدبن‌محمد، 1376، تجارب‌الامم. ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: توس.
- ابونعیم، احمدبن عبدالله، 1410 ه.ق.، ذکر اخبار أصبهان. بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابونعیم، احمدبن عبدالله، 1377، ذکر اخبار اصفهان. مترجم: نورالله کسائی، تهران: انتشارات سروش.
- اشرف، احمد، 1353، «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دوران اسلامی». نامه علوم اجتماعی، شمارۀ 4، صص: 7-49
- اصطخری، ابواسحق ابراهیم، 1340، مسالک و الممالک. به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- حمزۀ اصفهانی، حمزه بن حسن، 1340 ه.ق.، تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء. برلین: مطبعة کاویانی.
- افشار، ایرج، 1355، المختارات من الرسائل. به‌کوشش: غلامرضا طاهر، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
- افضل‌الملک، میرزا غلامحسین، 1380، سفرنامه اصفهان. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- آوی، حسین‌بن‌محمد، 1385، ترجمۀ محاسن اصفهان،. به‌کوشش: عباس اقبال آشتیانی، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
- البغدادی، صیفی‌الدین، 1992، مراصد الاطلاع. جلد اول، تحقیق و تعلیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل.
- بلاذری، احمد بن یحیی، 1367، فتوح البلدان. مترجم: دکتر محمد توکل، تهران: نشر نقره.
- بیگلری، فریدون؛ مشکور، مرجان؛ شیدرنگ، سونیا؛ جاوری، محسن؛ یزدی، مهدی؛ تنگبرگ، مارگارتا؛ بحرالعلومی شاپورآبادی، فرانک؛ درویش، جمشید؛ و طاهری، کمال؛ 1393، «قلعه‌بزی، شواهدی جدید از استقرارهای اواخر دورۀ پارینه‌سنگی میانی در حوضۀ زاینده‌رود». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، صص: 7-26
- جعفری‌زند، علیرضا، 1381، اصفهان پیش از اسلام. تهران: انتشارات آن.
- حدود العالم من الشرق الی المغرب، 1372، مؤلف ناشناس، مترجم: میرحسین شاه، تهران: دانشگاه الزهرا.
- حسینی‌ابری، حسن، 1379، زاینده‌رود از سرچشمه تا مرداب. اصفهان: گل‌ها.
- حموی، یاقوت‌بن‌عبدالله، 1397 ه.ق.، معجم البلدان. بیروت: دارصادر.
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1377، نقشۀ توپوگرافی مبارکه(5000 :1). کد نقشه: 6354، برگ 4.
- سرفراز، علی‌اکبر، 1346، «گزارش بررسی لنجان اصفهان». مرکز اسناد و مدارک میراث‌فرهنگی، کد 236.
- شفقی، سیروس، 1381، جغرافیای اصفهان. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
- صفا، ذبیح‌الله، 1355، تاریخ ادبیات ایران. تلخیص: محمد ترابی، تهران: نشر فردوس.
- قبادیانی، ناصرخسرو، 1384، سفرنامۀ ناصرخسرو. تهران: انتشارات اساطیر.
- کارنامۀ اردشیر بابکان، 1386، به‌کوشش: بهرام فره‌وشی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- کریمی، محمد، 1349، «زمین‌شناسی فیزیکی زاینده‌رود (از مبارکه تا ورنامخواست)». پایان‌نامۀ کارشناسی، دانشگاه اصفهان (منتشر نشده).
- کریمی، اسماعیل، 1382، مبارکه در گذرگاه تاریخ. قم: ام‌ابیها.
- کمالی‌زاد، ژاله؛ محمودآبادی، سیداصغر؛ و رضائی، احمد، 1390، «بررسی تاریخی و باستان‌شناختی قلعۀ خان‌لنجان(قلعه‌بزی) اصفهان». مرمت آثار و بافت‌های تاریخی فرهنگی، شمارۀ 2، صص: 63-74.
- کمالی‌زاد، ژاله، 1397، رستاق لنجان اصفهان: درآمدی بر تحولات زیست‌محیطی و معیشتی منطقۀ لنجان در دوران اسلامی. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
- گرابار، اَلگ، 1390، شهر در جهان اسلام. مترجم: مهرداد وحدتی‌دانشمند، تهران: بصیرت.
- لسترنج، گای، 1377، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. مترجم: محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مافروخی، مفضل بن سعد، 1352، محاسن اصفهان. تصحیح: سید جلال‌الدین الحسینی الطهرانی، تهران: اقبال.
- مستوفی، حمدا، 1336، بخش نخست از مقالۀ سوم نزهة القلوب. به کوشش: محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابخانه طهوری.
- مقدسی، ابی‌عبدالله، 1906، احسن التقاسیم فی معرفۀ الاقالیم. بیروت: دارصادر.
- میناسیان، کارو اون، 1387، شاه دژ ارگ بلند نام اسماعیلی. ترجمۀ ابوالقاسم سرّی، تهران: اساطیر.
- همایی، جلال‌الدین، 1395، تاریخ اصفهان: حوادث و وقایع و حکام و سلاطین اصفهان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- یوسفی‌فر، شهرام، 1390، شهر و روستا در سده‌های تاریخ میانه ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- Abu Nuaym, K., 1990, Akhbar Isfahan. Beirut, (In Arabic).
- Afashar, I., 1976, Al-Mokhtarat men-al Rasael. Tehran (In Persian).
- Afzal Al-Molk, G., 2001, Safar-nāma-ye Eṣfahān. Tehran (In Persian).
- Ashraf, A., 1974, “Characteristics of Urbanization in Iran, Islamic period”. Sociological Studies, No. 4, Pp: 7‒49 (in Persian).
- Āwi, Ḥ., 2006, Tarjama-ye maḥāsen-e Eṣfahān. Isfahan (In Persian).
- Biglari, F.; Mashkor, M.; Shidrang, S., et al., (2014). “Qale Bozi: New evidence from Late Middle Paleolithic in the Zayandeh rud River Basin”.Iranian archaeological researches Journal, Pp: 26-7 (In Persian).
- Grabar, O., 2011, City in the Islamic world. Tehran (In Persian).
- Ḥamza Eṣfahāni, H., 1922, Taʾrīkh sinī mulūk al-arḍ al-anbiyā. Berlin (In Arabic).
- Homaei, J., 2016, History of Isfahan: Events and rulers and sultans of Isfahan. Tehran, (In Persian)
- Hosseini Abari, H., 2000, Zayandeh Rud, from the source to Swamp, Iṣfahān. 332 Pp (In Persian).
- Ibn al-Athir, A., 2004, The complete history. Vol. 12 & 14, Tehran, Asatir publication (In Persian).
- Ibn Ḥawqal, A., 1967, Kitāb ṣūrat al-arḍ. Tehran, (In Persian).
- Ibn Khordazbeh, A., 1889, Ketāb al –masālek. Leiden, Brill, (In Arabic).
- Ibn Miskawayh, A., 1997, The Taja¯rib Al-umam. Tehran, (In Persian).
- Ibn Rosta, A., 1988, Ketāb al-aʿlāq al-nafīsa. Beirut, (In Arabic).
- Istakhri, A., 1961, Masalek al-Mamalek. Tehran, (In Persian).
- Jafarizand, A., 2002, Isfahan before Islam. Tehran (In Persian).
- Kamalizad, J., 2019, Alanjān rostāq of Iṣfahān: An introduction to the environment and subsistence evolution in Lanjān region during the Islamic period. Iṣfahān studies center’s publication. 237 Pp(In Persian).
- Kamalizad, J.; Mahmud Abadi, S. A. & Rezaii, A., 2012, “Khan Lenjan castle of Iafahan: An Archaeological Survey”. Maremat-e Asar & Baft-haye Tarikhi-Farhangi. No. 1(2), Pp :63–74 (in Persian)
- Karimi, I., 2003, Mobarakeh in the history. Qom (In Persian).
- Karimi, M., 1970, Physical geology of Zayandeh rud from Mobarakeh to Varnamkhast (Bachelor Thesis, University of Isfahan). (in Persian).
- Karname-ye Ardeshir-e Babakan, (2007). Tehran (In persian).
- Kennedy, H., 2010, “How to found an Islamic city”. Goodson, C. and Lester, A. E. and Symes, C., (eds.), Cities, Texts and Social Networks 400-1500. Aldershot: Ashgate, Pp: 45-63.
- Māfarruḵi, M., 1933, Ketāb maḥāsen Eṣfahān. Tehran, (In Arabic).
- Minasian, C., 2008, Shah Dezh: The famous citadel of Ismailis. Tehran. (In Persian)
- Mustawfi Qazvini, H., 1957, Nuzhat al-qulub. Tehran (In persian).
- Nasir-i Khusraw, 2005, Nasir-i Khusraw’s Book of travels (Safarnamah). Tehran (In Persian).
- Safa, Z., 1976, The History of Literature in Iran. Tehran, (In Persian).
- Sarfaraz, A., 1967, Archaeological survey report of Lanjan, Documentation center of cultural heritage. Tehran, (In Persian).
- Shafaqi, S., 2002, The Geography of Isfahan. Isfahan, (In Persian).
- Stern, S. M.; Beazley, E. & Dobson, A., 1971, “The Fortress of Khān Lanjān”. Iran, No. 9, Pp: 45–57.
- Yousefi Far, Sh., 2011, City and village in the Middle Ages of Iran. Tehran, (In Persian).
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 416 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 611 |
||