بنای موسوم به «تپه‌زاغه» در شهرستان رومشکان (استان لرستان)؛ کاخ یا کاروانسرا؟ | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| مقاله 3، دوره 11، شماره 31، اسفند 1400، صفحه 53-80 اصل مقاله (3.17 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2021.22295.2192 | ||
| نویسندگان | ||
| یونس یوسف وند* 1؛ احمد پرویز2؛ فرشاد میری3 | ||
| 1دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی و تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران | ||
| 2دکتری باستان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران. | ||
| 3دانشجوی دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران. | ||
| چکیده | ||
| آثار معماری ارزشمندی از دوران تاریخی و اسلامی در بخش‌های جنوب‌غربی استان لرستان باقی‌مانده است که برخی از آن‌ها به‌رغم اهمیت و ثبت‌شان در فهرست آثار ملی، آن‌چنان‌که شایسته است مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند و شناخت کافی از آن‌ها وجود ندارد. یکی از این آثار، بنای موسوم به «تپه‌زاغه» است که در مرکز دشت «رومشکان» قرار دارد. به‌رغم انجام مطالعات باستان‌شناسی در رومشکان و بازدید باستان‌شناسان ایرانی و غیر ایرانی از تپه‌زاغه، اما تاکنون این بنا محور پژوهشی دقیقی نبوده است و امروزه پرسش‌ها و ابهامات جدی در مورد قدمت و کارکرد آن مطرح است. در معدود گزارش‌های پیشین با اختلاف آراء در قدمت و کارکرد بنا و بدون استناد بر شواهد باستان‌شناسی و معماری به معرفی آن پرداخته شده است، اما هویت واقعی این بنای مهم که دارای ارزش خاص معماری نیز هست، هم‌چنان ناشناخته باقی‌مانده است؛ بنابراین ضرورت دارد در پژوهشی مستقل و به‌شیوه‌ای فراگیر این بنا مطالعه و دورۀ تاریخی ساخت و کارکرد واقعی آن بررسی و شناخته شود که هدف پژوهش حاضر دستیابی به این مهم است. پرسش‌های اصلی پژوهش از این قرار است؛ 1- عمارت موسوم به تپه‌زاغه در دشت رومشکان در چه دوره‌ای ساخته شده است؟ 2- این بنا چه کاربری در دشت رومشکان داشته است؟ فرضیۀ تحقیق از این قرار است که بنای موسوم به تپه‌زاغه در اواخر دورۀ ساسانی در محور راه ارتباطی سیمره به طرحان به‌عنوان یک کاروانسرای میان‌راهی احداث شده است. رهیافت نظری که این پژوهش در شناخت بنا به‌کار گرفته «تاریخی» است و یافته‌ها با مطالعات کتابخانه‌ای و بازدیدهای میدانی گردآوری شده‌اند. برآیند پژوهش نشان می‌دهد این اثر یک کاروانسرای میان‌راهی است؛ درواقع یکی از «منازلی» است که در محور ارتباطیِ تاریخی شهر کهن «سیمره» و شهرهای شمالی استان خوزستان به منطقۀ «طَرحان/ طرهان» در غرب لرستان ساخته شده است. عناصر معماری، مصالح به‌کار رفته و سفال‌های پراکنده در عرصه و پیرامون اثر نشانگر آن است که دورۀ اولیۀ ساخت بنا ساسانی بوده و تا اواخر سده‌های میانۀ دوران اسلامی از آن استفاده می‌شده است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| معماری ساسانی؛ سده های آغازین اسلامی؛ کاروانسرا؛ تپه زاغه؛ رومَشکان | ||
| مراجع | ||
|
-ابن‌عماد، ابی الفلاح عبدالحی ابن العماد الحنبلی، بی‌تا، شذرات‌الذهب. جلد3، بیروت: دارالتراث‌العربی.
-ابن‌مسکویه رازی، 1376، تجارب الامم. ترجمۀ علینقی منزوی، جلد 6، تهران: توس.
- ابودلف، مسعر بن مهلهل خزرجی، 1342، سفرنامۀ ابودلف در ایران. ترجمۀ سید ابوالفضل طباطبائی، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، تهران: انتشارات زوار، چاپ اول.
- ایزدپناه، حمید، 1363. آثار باستانی و تاریخی لرستان. جلد 1 و 2، تهران: انتشارات آگاه.
- ایزدپناه، حمید، 1376، تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان: مقدمه‌ای بر آثار باستانی و تاریخی لرستان. جلد 2، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بروجنی، سیدرسول، 1394، «معرفی و شناسایی باستان‌شناختی حوضۀ سد سیمره». در: پژوهش‌هایی باستان‌شناسی حوضۀ سد سیمره، به‌کوشش: لیلی نیاکان، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 1-12.
- پرویز، احمد، 1381، «پل و تحول آن در قلمرو ابونجم بدر بن حسنویه» پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه تهران، (منتشر نشده).
-پرویز، احمد، 1382. «پروندۀ ثبتی قلعه سِدِن». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری کشور، (منتشر نشده).
- پیرنیا، کریم؛ و افسر، کرامت‌الله، 1370، راه و رباط در ایران. سازمان میراث‌فرهنگی و انتشارات آدمین، چاپ دوم.
- پیرنیا، محمدکریم، 1373. «چفدها و تاق‌ها». گردآورنده: زهره بزرگمهری، مجلۀ اثر، شمارۀ 24، صص: 220-5.
- جغرافیای لرستان پیشکوه و پشتکوه، 1370، به‌کوشش: سکندر امان‌الهی بهاروند، خرم‌آباد: انتشارات اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- حدودالعالم من مشرق الی مغرب، 1362، ترجمۀ و تصحیح: منوچهر ستوده، تهران: انتشارات طهوری.
- حموی بغدادی، یاقوت بن عبدالله، 1362، برگزیدۀ مشترک یاقوت حموی. ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: امیرکبیر.
ده‌پهلوان، مصطفی؛ ملکزاده، مهرداد؛ و چهارراهی، ذبیح‌الله، 1397، «بررسی باستان‌شناختی بخشی از شاهراه خراسان بزرگ: گردنه پاطاق یا دربند مادی». فصلنامۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 19، زمستان، صص: 127-146.
- دِمُرگان، ژاک، 1339، مطالعات جغرافیای غرب ایران. ترجمۀ کاظم ودیعی، انتشارات چهر، تبریز.
- دیولافوا، ژان، 1371، سفرنامۀ ایران کلده آشور. ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- رزم‌آرا، علی، 1320، جغرافیای نظامی ایران، لرستان. تهران: دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش.
- روتر، اسکار، 1387، «تاریخچه معماری دورۀ ساسانی». در: بررسی هنر ایران، به‌کوشش: آرتور پوپ و فیلیس آکرمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- سجادی، علی، 1382، «پل کشکان در مـسیر راههـای تـاریخی لرسـتان». مجلۀ اثر، شمارۀ 35، صص: 246-270.
- سیدین بروجنی، سید رسول، 1386، «گزارش بررسی و شناسایی حوضۀ آبگیر سد سیمره». پژوهشکدۀ باستان، (منتشر نشده).
- شاطری، میترا، 1389، «سفال گونه نقش‌کنده در گلابه: سیرتحول و جایگاه آن در روابط فرهنگی اقتصادی ایران در دوران اسلامی با تأکید بر یافته‌های سفالین منطقۀ الموت». رسالۀ دکتری باستان‌شناسی، به‌راهنمایی: هایده لاله، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، (منتشر نشده).
- صراف، محمد‌رحیم، 1349، «پرونده ثبتی تپه‌زاغه رومشکان». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری کشور، (منتشر نشده).
- علی‌بیگی، سجاد، 1391، «آیا شئ گچی مکشوفه از محوطۀ چم‌نمشت نشان از یک آتشکدۀ دورۀ ساسانی دارد؟». پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، سال 4، شمارۀ 8، صص: 196-202.
- کلایس، ولفرایم؛ لوشای، هاینس؛ و کالمایر، پتر، 1385، بیستون: کاوش‌ها و تحقیقات سال‌های 1963-1967 میلادی. ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری.
- لک‌پور، سیمین، 1389، کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی دره‌شهر. تهران: پازینه.
- محمدی‌فر، یعقوب؛ و طهماسبی، الناز، 1393، «طبقه‌بندی سفال ساسانی دره سیمره، مطالعۀ موردی: قلعه سیرم شاه». مجلۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ چهارم، شمارۀ 7، پاییز و زمستان، صص: 152-133.
- معتمدی، نصرت‌الله، 1373، «مهرابه ویزنهار قلعه کهزاد»، مجلۀ میراث‌فرهنگی، سال 3، شمارۀ 9، بهار، صص: 8-1.
- نگهبان، عزت‌الله، 1371، حفاری هفت‌تپه دشت خوزستان. تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- چریکوف، نیل، 1358، سیاحتنامۀ مسیو چریکوف. ترجمۀ آبکار مسیحی، به‌کوشش: علی‌اصغر عمران، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
- هوگی، هانس، 1379، قلعه‌دختر- آتشکده، دو بنای تاریخی ساسانی فیروزآباد- فارس، گزارش مقدماتی. ترجمۀ فرزین فردانش، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی (پژوهشگاه).
- هول، فرانک، 1381، باستان‌شناسی غرب ایران. ترجمۀ زهرا باستی، تهران، انتشارات سمت.
-یوسف‌وند، یونس، 1389. «بررسی باستان‌شناسی شهرهای ساسانی-اسلامی در استان ایلام». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، به‌راهنمایی: دکتر هاشم حسینی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، (منتشر نشده).
- یوسف‌وند، یونس؛ و سجادی، علی، 1395، «گزارشی کوتاه از عمارت موسوم به تپه‌زاغه شهرستان رومشکان». مجلۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، سال 6 و 7، شمارۀ 12 و 13، بهار و تابستان، صص: 241-245.
- یوسف‌وند، یونس؛ و میری، فرشاد، 1398، «کَلَک تَمِرخو؛ چهارتاقی نویافته از دورۀ ساسانی در غرب لرستان (طرحان». مجلۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال 6 و 7، شمارۀ 21، دورۀ 9، تابستان، صص: 131-150.
- Abu Dolaf, 1960 AD., Al- Resāla ̅t al- Sa ̅n-e ia. Trans and suspension By P. G. Bulgakova & A. B. Khalidov, Moscow.
- Alibeigi, S., 1391 SH., “Does the gypsum object discovered from the Cha ̅m namesht area indicate a fire temple of the Sassanid period?”. Modares Archaeological Research, Fourth Year, Vol. 8, Tehran: Tarbiat Modares University, Pp: 196-202 (in Persian).
- Al-Ruthawari, Dahir al-Din Abu Shuja, Zile kitab tajārib al-Umam, Correct H. F Amadrooz, Baghdad.
- Anisi, A. (2007)., “Early Islamic architecture in Iran”. (637-1059). Ph.D. Thesis. Edinburgh: The University of Edinburgh (Unpublished, in Persian).
- Anonymous author, 1340 SH., Ḥudūd al-ʿĀlam min al-Mashriq ilá l-Maghrib. to try: Manoochehre Sotudeh, Tehran, University of Tehran (in Persian).
- Anonymous author, 1370, Jughrafiaye Lorestan Pishkoh va Poshtkuh, Trans: Sekandar Amanolahi beharvand. General Directorate of Islamic Culture and Guidance. Khoramabad (in Persian).
- Anonymous author, 1388 SH., Iranshahr cities. with transliteration, Persian translation and notes by: Touraj Daryaee, Trans by: Shahram Jalilian, Tehran, Toos (in Persian).
- Azakai, P., 1374 SH., “Al- Hasanwayhids”. The Great Islamic Encyclopedia, Vol. 1, Tehran: Islamic Encyclopedia Center (in Persian).
- Baghdadi, 1374 HD. Mara ̅sed al- Etelae ̅ ala asmae ̅ al-amkane al- Boqa ̅. 3 Vol, dare ehyae ̅ kotob al- Arabih (in Persian).
- Cherikov, M,. 1979 AD., Travelogue. Translated by: Christian Abkar, by: Ali Asghar Omran, Tehran, Pocket Books Company (in Persian).
- De Morgan, 1896 AD., Recherches Archeologiques. Paris, Ernest Leroux (in Persian).
- Diolafova, J., 1992, Iran Travelogue of Chaldea Assyria. Trans: Ali Mohammad Farhoushi, Fifth edition, University of Tehran Press. Tehran (in Persian).
- Hamawī, Yāqūt ibn-’Abdullāh, 1376 HD., Mu’jam ul-Buldān. Vol. 3, Beirut (in Persian).
- Hansman, J. & Stronach, S., (1970) “Excavations at Shahr-i Qumis, 1967”. Journal of the Royal Asiatic Society, No. 102 (1), Pp: 29-62.
- Hansman, J. & Stronach, S., 1974, “Excavations at Shahr-i Qumis, 1971”. Journal of the Royal Asiatic Society, No. 106 (01), Pp: 8-22.
- Huggi, H., 1379, Qale-e- Dokhtar (fir temple). Primarily report, Trsans: Farzin Fardanesh, Tehran: Cultural Heritage Organization (in Persian).
- Ibn Hawqal, 1315 AH., Ṣūrat al-’Arḍ. Leiden: Brill (in Persian).
- Izadpanah, H., 1350 SH., Archaeological and historical monuments of Lorestan. 2 Vols, Tehran: National Monuments Association (in Persian).
- Kambakhsh Fard, S., 1989 AD., “Dareh-e-Shahr”. Collection of Articles on Iranian Cities, Vol. 3, Tehran, University Jihad, Pp: 34-65 (in Persian).
- Keall, E. J. & Keall, M. J., 1981 “The Qal’eh-I Yazdigird Pottery: A Statistical Approach”. Iran, No. 19, Pp: 33-80.
- Kleiss, W. & Calmeyer, P., 1385 AH., Bisutun (Auser abungen und Forschungen in den jahren 1963-1967). Trans: F. N. Sami ̔i, Tehran, Cultural Heritage Organization Publications (in Persian).
- Lakpour, S.,1384, “Introduction of Arbabi House, In the Proceedings of the Second Congress of the History of Architecture and Urban Planning of Iran”. Bam Citadel, Vol. 1, by: Bagher Ayatollahzadeh, Tehran, Country Cultural Heritage Organization, Pp: 187-218 (in Persian).
- Lakpour, S., 1389 SH., Archaeological excavations and researches of Dareh Shahr. Tehran, Pazineh (in Persian).
- Le Strange, G., 1373 SH., The Lands of The Eastern Caliphate. Trans: Mahmood Erfan, Teran, Book translation and publishing company (in Persian).
- Lecomte, O., 1987, “La Ceramique Sassanide”. Fouiles de Turen Tepe, sous la direction de Jean Deshayes par Remy Boucharlat ET Oliver Lecomte, Paris, Pp: 93-113.
- Mazaheri, Kh.; Zeynivand, M. & Karimi, B., 1393 HS. “Decline of Mehrja ̅n Ghaza ̅q province based on historical texts and archaeological data”. Journal of Iranian Studies, No, 4 (2), Journal of Iranian Studies, University of Tehran, Pp: 85-102 (in Persian).
- Mazaheri, Kh. K., 1385 SH., “The relief of the rocks of Gol Gol Cave:a relic of the carving art of the new Assyria”. Archaeological Message Magazine, No. 3 (6), Pp: 63-74 (in Persian).
- Motamedi, N., 1371 A.H., “Mehrabe-e Vezenyar Qale-e Kohzad”. Mirass Farhangi. Third year, N. 9, Pp: 1-8 (in Persian).
- Negahban, E., 1372 A.H., Excavation in Haft Tappe Khozestan. Cultural Heritage Organization Publications, Tehran (in Persian).
- Parviz, A., 1381 A.H., “Bridge and its evolution in the realm of Abu Najm Badr Ibn Hasanuyeh”. Master Thesis, Tehran University (in Persian).
- Parviz, A., 1382. Registration file of Qale-ye Seden, Handicrafts and Tourism Cultural Heritage Documentation Center (in Persian).
- Pirnia, M. K. & Afssar, K., 1370 A.H., Rah va Robat dar Iran. Cultural Heritage Organization Publications, Tehran (in Persian).
- Pirnia, M. K., 1373 A.H., “Ćhafdha va Taghha”. Collector: Zohreh Bozorgmehry, Athar, N. 24, Pp: 5-220 (in Persian).
- Rawlinson, H., 1836, Henry Rawlinson Travelogue to Lorestan-Khuzestan and Bakhtiari. Trans: Sekandar Amanollahi, Loresatn, Literature and Pen Association (in Persian).
- Razmara, A., 1320 A.H., Goghrafiye Nezami Iran. Geographical Center of the Army Headquarters (in Persian).
- Rutter, O., 2008, “History of Sassanid Architecture”, In: The study of Iranian art, by: Arthur Upham Pope & Phyllis Ackerman, Tehran, Scientific and Cultural Publications, Pp: 639-715.
- Sadjadi, A., 1382 A.H., “Poleh Kashkan”. Athar, N. 35, Pp: 251-250 (in Persian).
- Sarraf, M., 1349 A.H., Registration file of Tappe Zaghe. Handicrafts and Tourism Cultural Heritage Documentation Center (in Persian).
- Schmidt, E., 1938 A.H.,´”The second Holmes Expedition to Luristan”.Bulletin of the American- Institute for Iranian Art Archaeology, Vol. V, (1938), Pp: 205-216.
- Stein, A, 1940 AD., Old Routes of Western Iran. London.
- Stronach, D. & Roaf, M., 1978. “Excavations at Tepe Nush-i Jan: Part 1. A third interim report”. Iran, No. 16, Pp: 1-11.
- Tadjvidi, A. A., 1973, “Persepolis”. Iran, No. 11, Pp: 201.
- Wenke, R. J., 1975, “Imperial Investment and Agricultural Development in Parthian and Sasanian Khuzestan: 150 B. C. to 640 A. D.”. Mesopotamia, No. 9-11, Pp: 31-221.
- Yuosofvand, Y. & Sadjadi, A., 1395, “A Short report About Tappe Zaghe”. Modares Archaeological Research, No. 12 & 13, Pp: 241-245 (in Persian).
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 654 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,014 |
||