بررسی های باستان شناسی بخش مرکزی و مزایجان شهرستان بوانات | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 11، شماره 28، اردیبهشت 1400، صفحه 7-26 اصل مقاله (1.64 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2019.17319.1812 | ||
نویسندگان | ||
مرتضی خانی پور* 1؛ کمال الدین نیکنامی2؛ حسینعلی کاوش3؛ محمدامین میرقادری4؛ ملیحه طهماسبی5؛ حمید طباطبایی6 | ||
1پژوهشگر پسادکتری گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||
2استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
3استادیار گروه باستان شناسی زابل، سیستان بلوجستان، تهران، ایران. | ||
4دکتری گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
5دانش آموختۀ کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، مرودشت، ایران. | ||
6کارشناسی ارشد باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
چکیده | ||
حوضۀ رودخانۀ بوانات در شمالشرق حوزۀ فرهنگی فارس واقع شده است؛ این منطقه بهواسطۀ شرایط زیستمحیطی مناسب ازجمله آب دائم و زمینهای مستعد کشاورزی، از گذشته دارای قابلیتهای فراوان برای زندگی اجتماعات انسانی بوده است. این پژوهش بر پایه پرسشهایی مربوط به شناخت استقرارهای دورههای مختلف این حوضه، گونهشناسی آثار، عوامل تأثیرگذار بر شکلگیری استقرارها و برهمکنشهای فرهنگی با مناطق همجوار انجام شده است و قصد بر آن دارد تا چشماندازی فرهنگی از استقرارهای انسانی گذشته این حوضه ارائه نماید. بررسی میدانی این حوضه در سال 1394 ه.ش. بهصورت پیمایشی انجام گرفت که در نتیجه منجر به شناسایی 200 اثر شد که براساس مواد فرهنگی سطحی از دورۀ نوسنگی تا قرون متأخر اسلامی قابل تاریخگذاری هستند؛ در اینبین با توجه بهدست آمدن مواد فرهنگی شاخص، مانند سفال و یا کتیبه از برخی محوطه و بناها تاریخگذاری دقیق صورت گرفت؛ اما در برخی از آثار مانند آسیاب و یا نقوش صخرهای تنها به اسلامی بودن آنها اشاره شده است؛ هرچند برخی از محوطهها دارای چند دورۀ فرهنگی هستند. طی بررسیهای صورت گرفته مشخص گردید قدیمیترین استقرار مربوط به نیمۀ دوم هزارۀ هفتم پیشازمیلاد و همزمان با دورۀ موشکی در فارس است؛ پس از آن از دورههای جری و شمسآباد استقراری شناسایی نشد. مجدداً از دورۀ باکون تا بانش شاهد استقرارهایی در این حوضه هستیم. بهنظر میرسد تغییرات اقلیمی، یکی از دلایل اصلی شکلگیری استقرار دورۀ نوسنگی و همچنین متروکشدن این حوضه در نیمۀ دوم هزارۀ چهارم پیشازمیلاد است. از دورۀ هخامنشی تا به امروز استقرارهای مختلفی در این منطقه شناسایی شده است که سه عامل رودخانه، زمینهای حاصلخیز و شیب عوامل تأثیرگذار در شکلگیری استقرارها بودهاند. این آثار را بهلحاظ ماهیت و ریختشناسی کلی میتوان به تپه و محوطه، ماندگاهها، بنا، قلعه، پلها، گورستان(قبور سنگی دوران تاریخی و قبور دوران اسلامی)، معادن و محوطههای سرباره، آسیاب و نقوش صخرهای تقسیم کرد. با توجه به شواهد موجود، ازجمله: موقعیت مکانی، وسعت، میزان و تراکم آثار سطحی، میتوان این آثار را به استقرارهای دائم و فصلی نسبت داد. | ||
کلیدواژهها | ||
حوزه فرهنگی فارس؛ بوانات؛ بررسی باستانشناسی | ||
مراجع | ||
- اسدی، احمدعلی، 1391، «پژوهشی دربارۀ سفالهای سدههای آغازین دورۀ اسلامی شهر استخر، فارس». در: پژوهشهایی دربارۀ تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران، بهکوشش: شهرام زارع، تهران: انتشارات بصیرت، صص: 195-219. - اسماعیلیجلودار، محمداسماعیل، 1389، «ارتباط تجاری بنادر باستانی شمالی و جنوبی خلیجفارس از قرن 1 تا 5 اسلامی». رسالۀ دکتری گروه باستانشناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده). - امامی، سید محمدامین؛ و یغمائی، بامشاد، 1393، «تحلیل دادههای سنجش از راه دور (ژئوماتیک) در بررسیهای آرکئومتالوژی معادن باستانی محدودۀ جیان و فریادان در استان فارس». در: برگزیده مقالات اولین و دومین همایش ملی کاربرد تحلیلهای علمی در باستانسنجی و مرمت میراثفرهنگی، بهکوشش: مهدی رازانی و بهرام آجرلو، تبریز: دانشگاه هنر اسلامی، صص: 59-78 - امیری، مصیب؛ موسوی، سید مهدی؛ و خادمیندوشن، فرهنگ، 1391، «طبقهبندی و گونهشناسی سفالهای ساسانی-اسلامی بیشابور مطالعۀ موردی فصل نهم کاوش». مطالعات باستانشناسی، شمارۀ 5، صص: 1-32. - ترومپلمن، لئو، 1372، «قبور و آئین تدفین در دورۀ ساسانی». ترجمۀ مولود شادکام، باستانشناسی و تاریخ، شمارۀ 15، صص: 29-37. - جعفری، محمدجواد، 1385، «بررسی الگوهای تدفینی ادوار تاریخی در کوه رحمت». پایاننامۀ کارشناسیارشد گروه باستانشناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده). - چوبک، حمیده، 1391، «سفالینههای دوران اسلامی- شهر کهن جیرفت».مطالعات باستانشناسی، شمارۀ پیاپی 5، صص: 83-112. - خانیپور، مرتضی، 1393، «بررسی گذار از دورۀ بانش به دورۀ کفتری در زاگرس جنوبی». در: مجموعه مقالات همایش باستانشناسان جوان، بهکوشش: محمد حسین عزیزی خرانقی، مرتضی خانیپور و رضا ناصری، تهران: دانشگاه تهران، صص: 197-208. - خانیپور، مرتضی، 1396، «برهمکنشهای منطقهای فارس در دورۀ نوسنگی باسفال بر اساس کاوش محوطه هرمنگان». رسالۀ دکتری گروه باستانشناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده). - خانیپور، مرتضی؛ نوروزی، رضا، ناصری، رضا؛ و قاسمی، زینب، 1396، «کاوش در تل گپ کناره حوضۀ رود کُر». پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارۀ 12، صص: 133-150. - خانیپور، مرتضی؛ نوروزی، رضا؛ ناصری، رضا؛ خسروی، سلمان؛ زراعتپیشه، میلاد، و عمادی، حبیب، 1393، «تبیین فرهنگهای فارس در طول هزارۀ سوم پ.م. براساس کاوشهای تل گپ کناره». مطالعات باستانشناسی، شمارۀ 10، صص: 39-58. - خانیپور، مرتضی؛ و مهجور، فیروز، 1392، «بررسی سفالهای اسلامی شهر استخر». اباختر، سال 7، شمارۀ پیاپی 24 و 25، صص: 178-195. - خانیپور، مرتضی؛ نیکزاد، میثم؛ میرقادری، محمدامین؛ عمادی، حبیب؛ طباطبایی، حمید؛ دوسه، فرانسوا؛ و طهماسبی، ملیحه، 1394، «نخستین فصل بررسی باستانشناسی بخش مرکزی و مزایجان شهرستان بوانات». در: مقالههای کوتاه چهاردهمین گردهمایی سالانۀ باستانشناسی، تهران: پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری، صص: 155-160. - خانیپور، مرتضی؛ ئ نیکنامی، کمالالدین، 1396، «ارزیابی توالی فرهنگی دورۀ نوسنگی فارس براساس گاهنگاری مطلق محوطه هُرمَنگان». پژوهه باستانسنجی، سال 3، شمارۀ 2، صص: 15-29. - دهقانی، طیبه؛ و سامانیان، صمد، 1394، «بررسی تطبیقی طرح و نقش منبر مسجد جامع نایین و منبر مسجد جامع سوریان». تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شمارۀ 19، صص: 29-50. - رجبی، نوروز، 1384، «یافتههای باستانشناسی فصل دوم کاوش محوطۀ مادآباد الف- مرودشت». پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارۀ 9، صص: 175-194. - ساریخانی، مجید، 1384، «آشنایی با فن ساخت منبر مسجد جامع سوریان». میراث جاویدان، شمارۀ 49، صص: 60-63. - سرداریزارچی، علیرضا، 1392، «دورۀ لپویی در فارس». باستانپژوه، شمارۀ 20، صص: 27-46. - سرداریزارچی، علیرضا؛ و طاهری، محمدحسین، 1394، «کاوش تپه مشکریم سمیرم». در: مقالههای کوتاه چهاردهمین گردهمایی سالانۀ باستانشناسی، تهران: پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری، صص: 242-245. - عسگریچاوردی، علیرضا؛ پاتس، دنیل؛ و پتری، کمرون، 1392، سکونت دورۀ هخامنشی و فراهخامنشی در تل اسپید، فارس. شیراز: دانشگاه هنر شیراز. - عزیزیخرانقی، محمدحسین؛ و خانیپور، مرتضی، 1393، «شواهدی جدید از دوره نوسنگی و باکون بر اساس سومین فصل کاوشهای باستانشناختی تپه رحمتآباد، پاسارگاد». در: مجموعه مقالات همایش بینالمللی باستانشناسان جوان، بهکوشش: محمدحسین عزیزیخرانقی، مرتضی خانیپور و رضا ناصری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، صص: 67-86. - عزیزیخرانقی، محمدحسین؛ نیکنامی، کمالالدین؛ خانیپور، مرتضی، و طاهری، مهسا، 1397، «برهمکنشهای سواحل شمالی خلیجفارس در هزارۀ پنجم پیشاز میلاد براساس کاوش محوطۀ چهارروستایی». پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارۀ 17، صص: 65-84. - عطایی، محمدتقی، 1383، «معرفی سفال هخامنشی حوزۀ فارس: بررسی روشمند سفالهای طبقهبندی شده باروی تخت جمشید». پایاننامۀ کارشناسی ارشد گروه باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده). - عیدیپور، زهرا، 1390، «بررسی باستانشناسی آثار چوبی دوران اسلامی در استان فارس (با تأکید بر نواحی شمالی)». پایاننامۀ کارشناسی ارشد گروه باستانشناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- Alden, J. R., 1978, “Excavations at Tal-i Malyan. Part 1. A Sasanian Kiln”. Iran, No. 16, Pp: 79-86.
- Alden, J. R., 1979, “Regional Economic Organization in Banesh Period Iran”. Ph.D. dissertation, University of Michigan, Ann Arbor.
- Alden, J. R., 2003, “Appendix D: Excavations at Tal-e Kureh”. In: Sumner, W. M. (ed.), Early Urban Life in the Land of Anshan: Excavations at Tal-e Malyan in the Highlands of Iran, Pp: 187-198. University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology: Philadelphia.
- Alden, J. R., 2013, “The Kur River Basin in the Proto-Elamite era-surface survey, settlement patterns, and the appearance of full-time transhumant pastoral nomadism”. In: C. Petrie (ed.), Ancient Iran & Its Neighbors, Pp: 207-232, Oxbow Books, Oxford, UK.
- Alden. J.; Abdi, K.; Azadi. A.; Biglari, F. & Heydari, S., 2004, “Kushk-E Hezar: A Mushki/Jari Period Site in the Kur River Basin, Fars, Iran”. Iran, No. 42, Pp: 25- 45.
- Alizadeh, A., 2003, “Some Observations Based on the Nomadic Character of Fars Prehistoric Cultural Development”. In: Miller N. F. and Abdi K. (eds.), Yeki ud, Yeki nabud. Essays on The Archaeology Of Iran In Honar Of William M. Sumner. Cotsen Instituteof Archaeology University of California, Los Angeles, Pp: 83-97
- Alizadeh, A., 2006, The Origins of State Organizations in Prehistoric Highland Fars, Southern Iran. Oriental Institute Publications 128, Chicago.
- Arai, S. (Unpublished), A Preliminary Result of Analysis on Faunal Remains from Hormangan site.
- Askari Chaverdi, A.; Petrie, C. A. & Taylor, H., 2008, “Early Villages on the Persian Gulf Littoral: Revisiting Tol-e Pir and the Galedhār Valley”. Iran, No. 46, Pp: 21-42.
- Azizi Kharanaghi, H.; Fazeli Nashli, H. & Nishiaki, Y., 2013, “Tepe Rahmatabad: a Pre-Pottery and Pottery Neolithic Site in Fars Province”. In: Matthews R. and Fazeli Nashli H. (ed.) Neolithisation of Iran –The Formation of New Societies, Pp: 108–123, Oxford: Oxbow Books.
- Azizi Kharanaghi, H.; Fazeli Nashli, H. & Nishiaki, Y., 2014, “The Second Season of Excavations at Tepe RahmatAbad, Southern Iran: The Absolute and Rrlative Chronology”. Ancient Near Eastern Studies, No. 51, Pp: 1-32.
- Bernbeck, R., 2010, “The Neolithic pottery”. In: Pollock S., Bernbeck R. and Abdi K. (eds.) The 2003 Excavations at Tol-e Baši, Iran: Social Life in a Neolithic Village, Pp: 65–151. (Archäologie in Iran und Turan Band 10). Berlin, Deutsches Archäologisches Institut.
- Bernbeck, R.; Fahimi, M. & Janmaleki, N., 2010, “Bakun pottery”. In: Pollock S., Bernbeck R. and Abdi K. (eds.) The 2003 Excavations at Tol-e Baši, Iran: Social Life in a Neolithic Village, Pp: 152–162. (Archäologie in Iran und Turan Band 10). Berlin, Deutsches Archäologisches Institut.
- Egami, N. & Masuda, S., 1962, Marv-Dasht I: The Excavation at Tal-i-Bakun 1956. Tokyo University Iraq-Iran Archaeological Expedition Reports, 2, Institute of Oriental Culture of the University of Tokyo.
- Egami, N., & Sono, T., 1962, Marv Dasht II: Excavations at Tall-i Gap, 1959. The Tokyo University Iraq-Iran Archaeological Expedition, Report 3. Tokyo: The University of Tokyo.
- Flohr, P.; Fleitmann, D.; Matthews, R.; Matthews, W. & Black, S., 2016, “Evidence of resilience to past climate change in Southwest Asia: early farming communities and the 9.2 and 8.2 ka events”. Quaternary Science Reviews, No. 136, Pp: 23-39.
- Fukai S.; Horiuchi, K. & Matsutani, T., 1973, Marv Dasht III: Excavations at Tall-I-Mushki, 1965 (T okyo University Iraq-Iran Archaeological Expedition Reports 14). Tokyo, Institute of Oriental Culture of the University of Tokyo.
- Goff, C., 1963, “Excavations at Tall-i-Nokhodi”. Iran, No. 1, Pp: 43-70.
- Goff, C., 1964, “Excavations at Tall-i Nokhodi, 1962”. Iran, No. II, Pp: 41-52.
- Helwing, B., 2007, Wisit to the Marvast Dam Area (unpublished).
- Helwing, B., & Seyedin. M., 2010, “Bakun-period Sites in Darre-ye Bolaghi, Fars”. In: Carter R.A. and Philip G. (eds.) Beyond the Ubaid: Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Pp: 277–292, Studies in Ancient Oriental Civilization. Chicago: Oriental Institute of the University of Chicago.
- Herzfeld, E. E., 1941, Iran in the Ancient East. Oxford University Press, London and New York.
- Keall, E. J. & Keall, M. J., 1981, “The Qal'eh-i Yazdigird Pottery: A Statistical Approach”. Iran, No. 19, Pp: 33-80.
- Langsdorff, A. & McCown, D. E., 1942, Tall-i-Bakun A: Season of 1932. Oriental Institute Publications, Vol. 59, Chicago University Press: Chicago.
- Maeda, A., 1986, “A study on the painted pottery from Tepe Djari B”. Bulletin of the Ancient Orient Museum, No. 8, Pp: 55–86
- Nishiaki, Y., 2010a, “A radiocarbon chronology of the Neolithic settlement of Tall-i Mushki, Marv Dasht plain, Fars, Iran”. Iran, No. 48, Pp: 1–10.
- Nishiaki, Y., 2010b, “The architecture and pottery developments at the Neolithic settlement of Tall-i Jari B, Marv Dasht, Southwest Iran”. Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan, No. 42, Pp: 113–127.
- Petrie, C. A., 2011, “Culture:' innovation and interaction across southern Iran from the Neolithic to the Bronze Age (6500-3000 BC)”. In: Roberts B. and Vander Linden M. (eds.) Investigating archaeological cultures: Material culture,variability and transmission, Pp: 151-82, New York:Springer.
- Petrie, C. A., 2013, “The Chalcolithic in southern Iran”. In: Potts, D. (ed.), The Oxford Handbook of ancient Iran, Oxford university Press, Pp: 120-160.
- Petrie, C.; Sardari, A.; Ballantyne, R.; Berberian, M.; Lancelotti, C.; Mashkour, M.; McCall, B.; Potts, D. T. & Weeks, L., 2013, “Mamasani in the 4th millennium BC”. In: C. Petrie (ed.) Ancient Iran & Its Neighbors, Pp: 171-194, Oxbow Books, Oxford, UK.
- Pollock, S.; Bernbeck, R. & Abdi, K., 2010, The 2003 Excavations at Tol-e Baši, Iran: Social Life in a Neolithic Village. Archäologie in Iran Und Turan, 10. Mainz am Rhein: Deutsche Archäologisches Institut, Eurasien Abteilung.
- Potts, D. T. & Roustaei, K., 2006, The Mamasani Archaeological Project Stage One: A Report on the First Two Seasons of the ICAR-University of Sydney Expedition to the Mamasani District, Fars Province, Iran. Tehran: Iranian Centre for Archaeological Research.
- Potts, D. T.; Askari Chaverdi, A.; Mcrae, I. K.; Alamdari, K.; Dusting, A.; Jaffari, J.; Ellicott, T. M.; Setoudeh, A.; Lashkari, A.; Amelirad, SH. & Yazdani, A., 2009, “Further excavation at Qaleh Kali (MS 46) by the joint ICAR-Univarsity of Sydney Mamasani Expedition: Resulta of the 2008 Season”. Iranica Antiqua, No. XLIV, Pp: 207-282.
- Sardari, A., 2013, “Northern Fars in the 4th millennium BC: Cultural Developments during the Lapui phase”. In: C. Petrie (ed.), Ancient Iran & Its Neighbors, Pp: 207-232, Oxbow Books, Oxford, UK.
- Sardari, A.; Fazeli Nashli, H.; Hejebri Nobari, A.; Khatib Shahidi, H. & Rezaei, T, A., 2011, “Northern Fars in the Bakun Period: Archaeological Evidence from the Eqlyd District”. Archäologische Mitteilungen Aus Iran Und Turan (AMIT), No. 43, Pp: 239–260.
- Schmidt, E. F., 1937, “Tol-e-Bakun: Prehistoric mound near Persepolis”. University of Pennsylvania Museum Bulletin, No. 7.1, Pp: 27-28.
- Stein, A., 1936, “An Archaeological Tour in the Ancient Persis”. Iraq, No. III, Pp: 111-230.
- Stronach, D., 1978, Pasargadae: a report on the excavations conducted by the British Institute of Persian Studies from 1961 to 1963. Clarendon Press, Oxford.
- Sumner, W. M., 1972, “Cultural Development in the Kur River Basin, Iran: An Archaeological Analysis of Settlement Patterns”. Ph.D. dissertation, University of Pennsylvania.
- Sumner, W. M., 1986, “Proto-Elamite Civilisation in Fars”. In Finkbeiner, U. and Rollig, W. (Eds.), Gamdat Nasr: Period of Regional Style, Beihefte zom Tubinger Atlas des Vorderern Orients, No. 62, Ludwig Reichert, Wiesbaden, Pp: 199-211.
- Sumner, W. M., 1990, “Full-coverage regional archaeological survey in the Near East: an example from Iran”. In: Fish S. K. and Kowalewski S. A. (eds.) The Archaeology of Regions: A Case for Full-Coverage Survey, Pp: 87–115. Washington, Smithsonian Institution Press.
- Sumner, W. M., 1994, “The evolution of tribal society in the southern Zagros Mountains, Iran”. In: Stein G. and Rothman M. S. (eds.) Chiefdoms and Early States in the Near East: The Organizational Dynamics of Complexity, Pp: 47–65, Madison, Prehistory Press.
- Sumner, W. M., 2003, Early Urban Life in the Land of Anshan: Excavations at Tal-e Malyan in the Highlands of Iran, Malyan Excavations Reports III. University Museum Monograph, 113, University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology, Pennsylvania.
- Vanden Berghe, L., 1952, “Archaeologische Opzoekingen in De Marv Dasht Vlakte (Iran)”. Jaarbericht Ex Oriente Luxe, No. 12, Pp: 211-220.
- Vanden Berghe, L., 1954, “Archaeologische Navorsingen in De Omstreken Van Persepolis”. Jaarbericht Ex Oriente Lux, Pp: 13, Pp: 394-408.
- Whitcomb, D. S., 1985, Before The Roses and Nightinglas Excavations at Qasr-I Abu Nasr. old Shiraz, Metropolitan Museum of Art, New York.
- Whithouse, D, 1979, “Islamic Glazed in Iraq and the Persian Gulf, The ninth and Tenth Centuries”. Annali dell Instituto Orientale di Napoli, No. 39(N. S. 29), Pp: 45-61.
- Wilkinson, Ch., 1973, Nishapur. Pottery of Early Islamic period. The Metropolitan Museum of Art, New York. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 658 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 868 |