1دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری دانشکده‌ی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران.
2استاد گروه معماری، دانشکده‌ی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران
3استادیار گروه معماری، دانشکده‌ی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
چکیده
مطالعات انجام شده در حوزۀ هندسه در معماری ایرانی بسیار دامنه دار و متفاوت است. در این مطالعات، هندسه به معانی گوناگون مورد نظر قرار گرفته، و تبعاً انواع مختلفی از انتظام هندسی در معماری ایران قابل شناسایی است. هر کدام از این انتظام های هندسی به طور منفرد در پیشینۀ پژوهش در معماری ایران مورد مطالعه فراوان قرار گرفته اند. اهمیت تبیین این انتظام های هندسی در نسبت با یکدیگر بسیار مهم و قابل توجه است و می تواند از بسیاری از خلط های رخ داده جلوگیری نماید.با توجه به توضیحات ارائه شده مسئله اصلی این پژوهش این است که: در آراء محققان معماری ایران، چه انواعی از انتظام هندسی را می‌توان شناسایی کرد؟ و فرضیه این پژوهش این است که انتظام های هندسی در معماری ایران، دارای اقسام و مراتب مختلفی است که تاکنون به صورت واضح و روشنی در کنار هم تبیین نشده اند. در این تحقیق با روش تحلیل محتوای کیفی، آراء محققان در حوزۀ هندسه مورد بررسی قرار گرفته است. انتخاب متون در این پژوهش، بر اساس انتخاب هدفمند از میان متونی که به شبکه مفاهیم پیوسته با هندسه (مقولات اولیه)، در معماری ایران مرتبط هستند انتخاب و کدگذاری اولیه شده است. سپس متون انتخابی بر اساس مشابهت های موضوعی طبقه بندی و نام گذاری شدند (مقولات محوری) و مجدداً همین مقولات محوری نیز در اساس مشابهت های موضوعی طبقه بندی و کدگذاری ثانویه شده اند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که انتظامهای هندسی موجود در معماری ایران عبارتند از؛ انتظام هندسی ابعاد انسانی، انتظام هندسی اقلیمی، انتظام هندسی نیارش، انتظام هندسی زیبایی شناسی فرمی و انتظام هندسی زیبایی شناسی آرایه ها. لازم به ذکر است که در نهایت این انتظام های هندسی در یک منظومه درهم تنیده و غیر قابل انفکاک به نام هندسه معماری ایرانی تبلور می یابند و لذا هدف اصلی از تبیین آنها کسب شناخت نسبت به هرکدام به صورت مجزا است که باعث تنویر ذهن و فهم ساز و کار آنها می شود.
ابوالقاسمی، لطیف؛ 1390، «هنجار شکل یابی معماری اسلامی ایران»، معماری ایران دوره اسلامی، محمد یوسف کیانی، تهران: انتشارات سمت، 379-394.
اردلان، نادر؛ بختیار، لاله؛ 1379، حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمهی حمید شاهرخ، اصفهان: نشر خاک.
ایمان، محمد تقی؛ نوشادی، محمود رضا؛ 1391، «تحلیل محتوای کیفی»، پژوهش، سال سوم، شماره دوم، ص15-44.
بزرگمهری، زهره؛ 1385، هندسه در معماری، تهران: سبحان نور، سازمان میراث فرهنگی کشور.
بزنووال، رولان؛ 1379، فن آوری طاق در خاور کهن، ترجمهی سید محسن حبیبی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
بلخاری، حسن؛ 1388، هندسه خیال و زیبایی، پژوهشی در آرای اخوان الصفا درباره حکمت هنر و زیبایی، تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
بورکهارت، تیتوس؛ 1386، مبانی هنر اسلامی، ترجمه و تدوین امیر نصری، تهران: انتشارات حقیقت.
بهپور، باوند؛ 1384، «الگوهای مورد استفاده در طراحی معماری و تزئینات دوره قاجار»، مجله معمار، ش 30، فروردین و اردیبهشت، ص 98-107.
بهشتی، محمد؛ قیومی بیدهندی، مهرداد؛ 1388، فرهنگ نامه معماری ایران در مراجع فارسی، جلد 1، اصطلاحات و مفاهیم، تهران: انتشارات تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
پارسی، فرامرز؛ 1391، «روش طراحی در معماری تاریخی ایران»، مجله معمار، ش 72، فروردین و اردیبهشت، ص 70-76.
پوردیهیمی، شهرام؛ 1390، زبان اقلیمی در طراحی محیطی پایدار، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
پوراحمدی، مجتبی؛ 1390، «نسبت طول به عرض حیاط و اتاقها در خانه های سنتی یزد»، مجله هنرهای زیبا، شماره 47، پاییز، ص 69-77.
پیر نیا، محمد کریم؛ 1390، بازچاپ اثر 24 و 20، چفدها و طاقها و گنبد در معماری ایران، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی.
پیرنیا، محمد کریم؛ معماریان، غلامحسین؛ 1386، سبک شناسی معماری ایرانی، تهران: نشر سروش دانش.
پیرنیا، محمد کریم؛ 1378، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
حجازی، مهرداد؛ مهدی زاده، سراج؛ 1388، مرمت گوشه سازیهای گنبدهای ایرانی نقطه تبلور حضور همزمان معماران و مهندسین سازه، شیراز: هشتمین گنگره بین اللملی مهندسی عمران.
راسل، برتراند؛ 1340، تاریخ فلسفه غرب، ترجمهی نجف دریا بندری، تهران: انتشارات آوند دانش.
رئیس زاده، مهناز؛ مفید، حسین؛ 1374، احیای هنرهای از یاد رفته، تهران: انتشارات مولی.
زارعی، محمد ابراهیم؛ حاتمی مجد، فائزه؛ محمدیان منصور، صاحب؛ 1396، خانه های قدیمی همدان، همدان: انتشارات حوزه هنری.
زارعی، هانی؛ دیگران؛ 1396، «بازشناسی الگوی طراحی خانه های تاریخی شیراز در دوره قاجاریه با رویکرد اقلیمی»، مجله پژوهش های باستان شناسی ایران، شماره 13، تابستان، ص 225-242.
سالینگروس، نیکوس ایِ؛ 1387، یک نظریه معماری، ترجمهی سعید زرین مهر و زهیر متکی، تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
شعرباف، اصغر؛ 1385، گره و کاربندی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، سبحان نور.
طاهباز، منصوره؛ 1392، دانش اقلیمی طراحی معماری، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
عادل مهربان، مرضیه؛ 1394، مروری بر تحلیل محتوای کیفی و کاربرد آن در پژوهش، اصفهان: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان اصفهان.
فرامرزی، سینا؛ 1395، مداقه ای در هندسه و سازه ی کاربندی، رساله کارشناسی ارشد معماری، استاد راهنما: محمد رضا بمانیان، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
قبادیان، وحید؛ 1377، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
Alexander C, 2002, The Nature of Order an Essay on the Art of Building and the Nature of the Universe: Book I - The Phenomenon of Life, Berkeley, CA: The Center for Environmental Structure.
George, A.R, 1995, "the bricks of E-Sagil", Iraq 57: 173-197.
Kaplan, Craig, 2002, "Computer Graphics and Geometric Ornamental Design, for the degree of Doctor of Philosophy", Ph.D. Thesis, University of Washington.
Peter J. Lu; Paul J. Steinhardt, 2007, "Decagonal and Quasi-crystalline Tilings in Medieval Islamic Architecture", Science 315: 1106-1110.
