نویافتههای گچی ساسانی از بناهای اعیانی گوریه و جهانگیر بر کرانه رود کنگیر ایوان در استان ایلام | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 10، شماره 24، خرداد 1399، صفحه 141-167 اصل مقاله (1.9 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2019.19889.1996 | ||
نویسنده | ||
لیلا خسروی* | ||
استادیار و مدیر گروه تاریخی پژوهشکده باستان شناسی | ||
چکیده | ||
کاوشهای باستانشناسی در بناهای گوریه و جهانگیر ایوان در استان ایلام، منجر به کشف سازههای معماری و گچبُریهای نفیسی، برای نخستینبار از دورهی ساسانی شد. موقعیت استراتژیک این منطقه در زاگرسمرکزی، واقعشدن بر سر یکی از راههای مهم باستانی به بینالنهرین و وجود رودخانهی کنگیر، میتواند از عوامل مؤثر در شکلگیری آنها باشد؛ علاوهبر مستندسازی این بناها در اثر آبگیری سد کنگیر، کمبود اطلاعات ما دربارهی احداث و عرصههای سکونتی این نوع از سازهها و پاسخ به پرسشها و خلأهای مطالعاتی مربوط به این دوران در غرب ایران، همچون: بهراستی این سازههای معماری و تزئینات معماری وابسته به آنها ازجمله گچبریها متعلق به دوران پیشازاسلام هستند که در صدر اسلام نیز مورد استفاده قرار گرفتند؟ شاخصهها، تزئینات معماری و مواد و مصالح مورد استفاده در شاکلهی آنها چه بوده و سبکهای هنری آنها تحتتأثیر چه عواملی قرار داشته است؟ مهمترین ویژگیها، وجه تمایز و تشخیص یافتههای گچی بهدست آمده چیست؟ از اهداف و ضرورتهای کاوش بود. این پژوهش دارای ماهیت توصیفی-تحلیلی است و با بهرهگیری از متون تاریخی و مطالعات میدانی، به بررسی تطبیقی و مقایسهای یافتههای گچی حاصل از کاوش و واکاوی آرایهها و نشانههای پیرامون آنها پرداخته شده است. نتایج آزمایش سالیابی روی آثار بنای جهانگیر، نشان میدهد که حیات در آنها از اواخر ساسانی شروع و تا قرن چهارم هجریقمری ادامه داشته و پس از آن مورد استفادهی عشایر کوچرو بودهاند. استفاده از نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی در قابهایی با حاشیهی تزئینی هندسی بهصورت تکرار و قرینهسازی در هر دو بنا دیده میشود که متأثر از هنر رایج دورهی ساسانی با هویت مستقل محلی خود هستند. در بیشتر اشکال مختلف گچبریها، همواره حضوری از نیروی مافوق طبیعی در قالب نماد رخ مینماید که البته در برخی موارد نقشی صرفاً تزئینی و تشریفاتی ایفا میکنند. | ||
کلیدواژهها | ||
ساسانی؛ گچبری؛ گوریه؛ جهانگیر؛ رود کنگیر؛ ایلام | ||
مراجع | ||
- فریه، ر. دبلیو، 1374، هنرهای ایران، ترجمهی پرویز مرزبان، تهران: نشر فرزان. - ابنخردادبه، ابوالقاسم، 1370، المسالک و الممالک. ترجمهی حسین قرهچانلو، تهران: نشر مهارت. - اتینگهاوزن، ریچارد؛ و یارشاطر، احسان، 1379، اوجهای درخشان ایران. ترجمهی هرمز عبدالهی و روئین پاکباز، تهران: نشر آگاه. - احمدیدزفولی، فاطمه، 1386، «بررسی نمادهای اعتقادی دوران ساسانی در کتیبهها، تاجها و اسناد باستانشناسی». پایاننامهی کارشناسی ارشد رشته فرهنگ و زبانهای باستانی، استاد راهنما: بهزاد معینیسام دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان (منتشر نشده). - اخواناقدم، ندا، 1393، «تفسیر شمایلنگارانه صحنههای شکار در ظروف فلزی ساسانی». مجله کیمیای هنر، سال3، شمارهی 12، صص: 33-50. - استارک، فریا، 1358، سفری به دیار الموت، لرستان و ایلام. ترجمهی علیمحمد ساکی، تهران: انتشارات علمی-فرهنگی، چاپ دوم. - اسماعیلپور، ابوالقاسم، 1381، «تیرماه سیزهشو (جشن تیرگان) و اسطوره تیشتر». مجلهی نامه انسانشناسی، دورهی 1، شمارهی 1، صص: 77-79. - افشارسیستانی، ایرج، 1372، ایلام و تمدن دیرینه آن. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. - امینی، عالیه، 1390، «گلمهرهای ساسانی در تخت سلیمان». کتاب ماه هنر، شمارهی 151، صص: 36-42. - ایازی، سوری؛ و میری، سیما، 1387، گچبری در آرایهها و تزئینات معماری دوران اشکانی و ساسانی. تهران: موزه ملی ایران. - بحرالعلومی، فرانک، 1397، گزارش نتایج سالیابی 5 نمونه آجر و سفال حاصل از کاوش محوطه جهانگیر در حاشیه رود کنگیر ایوان در استان ایلام. تهران: پژوهشکده حفاظت و مرمت، پژوهشگاه میراثفرهنگی. - پوپ، آرتور؛ و آکرمن، فیلیس، 1387، سیری در هنر ایران از دوران پیشازتاریخ تا امروز. ترجمهی نجف دریابندری و همکاران، جلد 2 (دورهی ساسانی)، تهران: انتشارات علمی/فرهنگی. - پوربهمن، فریدون، 1392، پوشاک در ایران باستان. ترجمهی هاجر ضیا، تهران: نشر امیرکبیر. - پیرانی، بیان، 1380، «گزارش بررسی و شناسایی شهرستان ایوان در استان ایلام». ایلام: مرکز اسناد میراثفرهنگی استان ایلام (منتشر نشده). - پیرانی، بیان، 1382، «پروندههای ثبتی بناهای گوریه و گنبد جهانگیر». ایلام: مرکز اسناد میراثفرهنگی استان ایلام (منتشر نشده). - حسنپور، عطا، 1394، «بررسی و مقایسه تطبیقی گچبریهای به دست آمده از کاوش بنای بنای قلاگوری رماوند». در: کتاب مجموعه مقالات پژوهشهای باستانشناسی حوضه آبگیر سد سیمره. بهکوشش: لیلی نیاکان، صص: 263-278. - حسینی، سیدهاشم؛ یوسفوند، یونس؛ و میری، فرشاد، 1394، «مطالعه تطبیقی نقوش گچبریهای مکشوف از شهر سیمره با نمونههای مسجد جامع نائین». مجلهی پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان، سال 5، شمارهی 9، صص: 71-86. - خانمرادی، مژگان؛ و نیکنامی، کمالالدین، 1396، «بررسی ساختار رنگدانههای بهکار رفته در گچبریهای بهدست آمده از محوطه قلعه یزدگرد». فصلنامهی پژوهشهای باستانی ایران، شمارهی 13، دورهی 7، صص: 143-156. - خسروی، لیلا؛ و قربانی، الهام، 1397، «بررسی زمینشناسی، هیدرولوژی، ژئومورفولوژی، سایزموتکتونیک و مورفوتکتونیک پهنه باستانی جهانگیر در حاشیه رود کنگیر شهرستان ایوان استان ایلام». فصلنامهی کواترنری، دورهی 3، شمارهی 1، صص: 75-93. - خسروی، لیلا، 1394، «گزارش کاوش گوریه». تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی (منتشر نشده). - خسروی، لیلا، 1395، «گزارش کاوش فصل دوم جهانگیر». تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی (منتشر نشده). - خسروی، لیلا، 1396، «گزارش فصل سوم کاوش جهانگیر». تهران: مرکز اسناد پژوهشکدهی باستانشناسی (منتشر نشده). - دادور، ابوالقاسم؛ و مبینی، مهتاب، 1388، جانوران ترکیبی در هنر ایران باستان. تهران: نشر دانشگاه الزهرا. - راولینسون، سرهنری، 1362، سفرنامه راولینسون (گذر از زهاب به خوزستان). ترجمهی سکندر امانالهیبهاروند، تهران: نشر آگاه. - رجبی، زینب؛ و افشاری، مرتضی، 1397، «بررسی تأثیرات طراحی و نقوش هنر هخامنشی و ساسانی بر آثار استاد مجید مهرگان». فصلنامهی نگره، شمارهی 45، صص: 33-51. - رنجدوست، شبنم، 1387، تاریخ لباس ایران. تهران: جمال هنر. - سامانیان، صمد؛ حسنزاده، مینا، 1392، «شناخت و جستجوی زنجیره خمپا و جایگاه آن در تمدنهای باستان». نشریهی هنرهای تجسمی، دورهی 18، شمارهی 2، صص: 53-64. - سوری، آزاده، 1397، «پژوهشی در نقشپردازی گلیم قشقایی فارس». نشریه هنرهای تجسمی، دورهی 23، شمارهی 2، صص: 55-68. - شریفی، لیلا؛ ضرغام، ادهم، 1392، «سیر تحول تصویر اسب از دوره ماد تا هخامنشی». فصلنامهی نگره، شمارهی 28، صص: 41-57. - طاهری، علیرضا، 1394، «بررسی سیر تحول مدالیون بافتههای ساسانی و تأثیر آنها بر نمونههای هنر اسلامی و مسیحی». نشریهی هنرهای تجسمی، شمارهی 1، دورهی 20، صص: 39-48. - قادری، علیرضا، 1382، «بررسی تأثیرات هلنی بر هنر پیکرتراشی عصر اشکانی». پایاننامهی کارشناسی ارشد، استاد راهنما: خادمی ندوشن، تهران: گروه باستانشناسی دانشگاه تربیتمدرس، دانشکده علوم انسانی (منتشر نشده). - قوچانی، عبداله، 1373، «قلمرو حکومت ابوالنجم بدربنحسنویه به استناد سکهها». مجلهی باستانشناسی و تاریخ، سال 8، شمارهی 2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص: 46-65. - کامبخشفرد، سیف الله، 1368، «دره شهر». در: کتاب شهرهای ایران، جلد 3، بهکوشش: محمدیوسف کیانی، تهران: جهاد دانشگاهی، صص: 107-150. - کروگر، ینس، 1396، تزئینات گچبری ساسانی. ترجمهی فرامرز نجدسمیعی، نشر سمت. - گیرشمن، رومن، 1379، بیشاپور. ترجمهی اصغر کریمی، جلد 1، تهران: نشر سازمان میراثفرهنگی. - لکپور، سیمین، 1376، «نقشمایه تشتر در ظروف فلزی ساسانی». یادنامهی گردهمایی باستانشناسی شوش، نشر سازمان میراثفرهنگی (پژوهشگاه)، صص: 239-352. - لکپور، سیمین، 1389، کاوشها و پژوهشهای باستانشناسی درهشهر (سیمره). تهران: نشر پازینه. - مبینی، مهتاب؛ و شافعی، آزاده، 1394، «نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی با تأکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچبری». مجلهی جلوه هنر، شمارهی 14، تهران: نشر دانشگاه الزهرا، صص: 45-64. ـ مبینی، مهتاب؛ شاکرمی، طیبه؛ و شریفینیا، اکبر، 1397، «بررسی تطبیقی تزئینات گچبری مسجد سیمره با مسجد نه گنبد بلخ و سامرا از دوره عباسی». مجلهی هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، دورهی 23، شمارهی 1، صص: 61-72. - محبی، حمیدرضا، 1392، «تحلیل کارکردهای دلالتی انسان در دستگاه نشانهای ایران ساسانی». مجلهی انسانشناسی، سال 11، شمارهی 18، صص: 157-182. - محمدیفر، یعقوب، 1393، «ریشهیابی نقشمایه انگور و برگ در گچبریهای مسجد جامع نائین». فصلنامهی مطالعات هنر بومی، دانشگاه مازندران، سال 1، شمارهی 1، صص: 69-82. - مرادی، ابراهیم، 1386، «گزارش بررسی و شناسایی حوضهی آبگیر سد کنگیر). تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستانشناسی (منتشر نشده). - مشیری، ژیلا، 1392، «مراسم طلب باران در حوزه کویری». نامهی انسانشناسی، دورهی 11، شمارهی 19، صص: 118-138. - مصباحاردکانی، نصرتالملوک؛ و لزگی، سیدحبیباله، 1387، «مطالعه تأثیر نقشمایههای گچبری دورهی ساسانی بر نقوش گچبری دوره اسلامی». فصلنامهی نقشمایه، سال 1، شمارهی 2، صص: 37-50. - مظاهری، خداکرم، 1389، «متون کهن و ایالت ماسبذان در قرون اولیه اسلامی». مجموعه مقالات اولین کنگره بزرگداشت امام زاده علی صالح (ع)، ایلام: نشر دانشگاه آزاد ایلام. - مکینژاد، مهدی، 1388، تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزئینات معماری. تهران: سمت. - موسویکوهپر، سیدمهدی؛ نوید، سجاد؛ و نیستانی، جواد، 1392، «نشانههای برهمکنش فرهنگی میان ایران و روم در ظروف سیمین دورهی ساسانی». مجلهی جامعهشناسی تاریخی، شمارهی 2، دورهی 5، صص: 171-183. - مولایی، افسانه؛ و چراغعلیگل، سمیه، 1390، «قرینگی در نقوش ساسانی». کتاب ماه هنر، شمارهی 162، صص: 112-118. - نیکنامی، کمالالدین؛ قاسمی، رضا؛ و رضائی، رضوان، 1394، «مطالعه و تحلیل گونهشناختی اثرمهرهای دورهی سلوکی». مجلهی پژوهشهای باستانشناسی ایران، صص: 145-162. - هینلز، جان، 1368، اساطیر ایران. ترجمهی ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه. - یاحقی، محمدجعفر، 1386، فرهنگ اساطیر و داستان وارهها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
- Alvarez-mon, J., 2004, “Imago mundi: Cosmological & Ideological aspects of the Arjan bowl”. Iranica Antiqua, Vol. XXXIX, Pp. 203-237. - Alvarez-mon, J., 2009, “Notes on the Elamite Grament of cyrus the great”. The antiquaries Journal, The society of antiquaries of London, No. 89, Pp. 1-13. - Azab, P. M., 2015, “The Sources of Ibn Tulun, s Soffit Decoration”. M. A Thesis Department of Arab & Islamic Civilization, The American University in Cairo. - Brunner, J. C., 1974, Middle Persian Inscription on sasanian Silverware metropolitan museum of Art. NewYork. - Derber, C., 2000, The pursuit of Attention: Power & Ego in every day life. Oxford: Oxford university press,. - Eliot, A.; Eliade, M. & Campbell, J., 1976, Myths. McGraw-Hill press. - Haerinck, E. & Overlat, B., 2008, “Altar Shrines & Fire Altars? Architectural Represenntations on Frataraka Coinage”. Iranica Antiqua, Vol. XLill, Pp. 207-233. - Hamilton, R. W. 1953, “Carved Plaster in Umayyad ArchitectureAuthor(s)”. Hamilton ource: Iraq, Vol. 15, No. 1, British Institute for the Study of IraqStable URL, Pp. 43-55. - Hamilton, R. W, 1959, Khirbet al Mafjar:an Arabia Mansion in the Jordan valley. London: Ciarendon press. - Harris, J, 2011, 5000 Years of Textiles. Smithsonian Books press. - Kakoulli, I., 2003, “Egyptian Blue in Greek Painting Between 2500 and 50 BC”. In: From Mine to Microscope: Advances in the Study of Ancient Technology, Shortland A., Freestone I. and Rehren, Th (eds.), Oxbow Books, Oxford, Pp. 79-92. - Keall, E. J., 1976, “Qal'eh-i Yazdigird: A Sasanian Palace Stronghold in Persian Kurdistan”. Iran, Vol. 5, Pp. 99-12. - Keall, E. J.; Leveque M. A., & Willson, N., 1980, “Qal’eh Yazdigird - It’s Architectural Decorations, The Stucco As Decorations”. Iran, Vol.XVIII, Pp. 1-42. - Krüger, B. (ed.), 1982, Die Germanen. Geschichte und Kultur der germanischen Stämme in Mitteleuropa, Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Alte Geschichte und Archäologie der Akademie der Wissenschaften der DDR 4, 2 Vols., Berlin. - Mylonas, G. E, 1966, Mycenae and the Mycenaean age. Princeton press. - Scott, D. A., 2015, “A Review of Ancient Egyptian Pigments and Cosmetics”. Studies in Conservation, No. 1, Pp. 1-18. - Torraca, G., 1982, Poros Building Materials-Materials Scince for Architectural Conservsation. Rome, ICCROM. - VandenBerghe, L. 1971, “excavations at Bard-e Bal. surveys in the district of Ayvān at Darvand. Kazāb. Seh Pā. Imamzadeh Gilan Gharbi (Emāmzāda-ye Gilān-e Ḡarbi): La nécropole de Bard-i Bal au Luristan”. Archéologia, No. 43, Pp. 14-23. - Werness, H. B., 2004, The Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in Art. Continuum: London-New York, | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 733 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,235 |