گاه نگاری غار-دژِ اِسپهبَدان بر اساس؛ پیشینه، وجوه تسمیه و دگرگونی هایِ کاربریِ | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 10، شماره 24، خرداد 1399، صفحه 121-139 اصل مقاله (1.46 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2019.20257.2025 | ||
نویسندگان | ||
سامان توفیق1؛ بهمن فیروزمندی شیره جینی* 2؛ محمد مرتضایی3 | ||
1دکترای باستانشناسی، گروه باستانشناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران | ||
2استاد گروه باستانشناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||
3دانشیار گروه باستانشناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی و پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری، تهران، ایران | ||
چکیده | ||
ساختارِ منحصربهفردی که به آن خواهیم پرداخت، دژی بهنام «الطاق(/تاق)»، از عهد باستانی ایران است، که بهسبب مهابتِ ساختار منحصر بهفردش و جایگاه حصین غیرقابل دسترسش، نقشی کلیدی در رُخدادهای سرنوشتساز تبرستان داشت. چهرههایی نامآور از «منوچهر پیشدادی» تا «مازیار قارن» آخرین اسپهبد تبرستان، در این دژ، مأوا گزیده و این ساختار بهسبب پیشینهی دور و درازش دارای نامهای گوناگون و وجوه تسمیه بسیار هست؛ اما در باب کاربری آن مجهولات بسیار وجود دارد و پرسش اصلی این است، که چگونه میتوان با بررسی وجوه تسمیهی متفاوت این سازه، به گوناگونی کاربری آن در ادوار کهن دست یافت؟باید توجه داشت، وجوه تسمیهی متعدد، صرفنظر از آنکه حکایت از تراوشات ذهن و باورهای نادرست ناشی از ناآگاهی عوام از اسرار و کیفیت این ساختار شگفت دارد؛ در نگاهی دیگر، با قدمت دور و دراز آن پیوند دارد و به تعبیر دیگر بازتاب پیشینهی کاربری این ساختار در گذر روزگاران میتواند باشد و این فرضیهی اصلی پژوهش است. بنابراین در این جُستار، هدف آن است برای نخستینبار به واکاوی تغییرات کالبدی و کاربریِ «غار-دژِ اسپهبدان»، برپایهی وجوه تسمیه و سیر تطور و تکامل این ساختار، گوناگونی و کاربری آن از بدو پیدایش غار تا آخرین مرحلهی حیات تاریخیاش بپردازیم. روش پژوهش، مبتنیبر شیوهی تاریخی-تحلیلی و با رویکرد مطالعات کتابخانهای شامل بهرهگیری از مستندات تاریخی و دانشِ ریشهشناسی واژگان (/اتیمولوژی) و پژوهش میدانی باستانشناختی و جغرافیای تاریخی، با رَهیافت تحلیلی خواهد بود. در بررسی وجوه تسمیهی غار-دژ اسپهبدان، پیوند میان برخی از این نامها و دگرگونیهای کالبدی و کاربری این ساختار شناسایی شد و شواهدی از بهرهگیریِ بشرِ عهد پارینهسنگی از این مکان تا پرستشگاهِ مهری، گوردخمه، خزانه و دژ، بهدست آمد، بررسی و شناسانده شد و از این پس به استناد مستندات ارائه شده، باید آنرا با نام حقیقیاش، «غار-دژ اسپهبَدان» نامید. | ||
کلیدواژهها | ||
غار-دژِ اسپهبَدان؛ دژِ طاق؛ دگرگونی کالبدی؛ کاربری؛ وجوه تسمیه | ||
مراجع | ||
ابناسفندیار، محمدبن حسن، 1320، تاریخ طبرستان. بهتصحیح: عباس اقبالآشتیانی، تهران: ناشر پدیده خاور. - ابنفقیه، محمدبن اسحاق، 1349، اَلبُلدان. مترجم: مسعودی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. - آلتهایم، فرانس، 1393، ساسانیان و هونها. ترجمهی هوشنگ صادقی، چاپ اول، تهران: انتشارات فرزان روز. - الحارث بن حلّزه، 1411 هـ.ق. (=1991 م.)، دیوان، امیل بدیع یعقوب. بیروت: الناشر؛ دارالکتاب العربی، الطبعه الأولی. - اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1373، التدوین فی احوال جبال شروین. بهتصحیح: مصطفی احمدزاده، تهران: انتشارات فکر امروز. - بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد، 1378، تاریخنامه طبری. به تصحیح و تحشیه: محمد روشن، تهران: انتشارات سروش. - بیرونیخوارزمی، ابیریحان، محمدبن احمد، 442هـ.ق. (=.A.D 1050)، آثار الباقیه عن قرون الخالیه. ایتالیا، رم، مؤسسه ایزمئو، موسترا دی آرته پرسیانا (1956)، شمارهی نسخه 454، تاریخ (.A.D 1307)، زبان عربی، به نگارش: ابیبکر رستم بن احمد الشروینی (ص: 57). - پاکزادیان، حسن، 1387، تاریخ و گاهشماری در سکههای اسپهبدان و حکام عرب در تبرستان. سمنان: نشر مؤلف، چاپ اول. - توفیق (کارن)، سامان، 1389، «تحلیل ساختاری قلاع نظامی ساسانی در منطقه سوادکوه مازندران». پایاننامهی کارشناسیارشد، دانشگاه آزاد ابهر، دانشکدهی علوم انسانی (منتشرنشده). - توفیق (کارن)، سامان، 1390، «قلعه تاق اسپهبد خورشید». مجله علمی- تخصصی باستانشناسی کندوکاو، دانشگاه آزاداسلامی واحد همدان، سال 3، شمارهی 4، صص: 60 -84. - توفیق (کارن)، سامان، 1392، «دودهمان کارن». مجموعه مقالات همایش یکروزه باستانشناسی نهاوند (بهمناسبت پاسداشت استاد مهدی رهبر)، صص: 299-314. - توفیق (کارن)، سامان، 1393، «استحکامات دفاعی تبرستان آمیزهای از تکنیک معماری باستان و استحکام معماری بومی». دومین همایش ملی هنر تبرستان، معماری بومی، دانشگاه مازندران، صص: 108-119. - توفیق (کارن)، سامان، 1394-1395، «گزارش بررسی و مستندسازی باستانشناسی غار-دژ اسپهبد خورشید شهرستان سوادکوه مازندران». جلد 1، پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری. - توفیق (کارن)، سامان، 1394-1395، «گزارش بررسی و مستندسازی باستانشناسی غار-دژ اسپهبد خورشید شهرستان سوادکوه مازندران». جلد 2، پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری. - توفیق (کارن)، سامان، 1397، «مقاله؛ دربند کولا آوردگاه راهبردی اسپهبدان تبرستان». فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهشهای باستانشناسی ایران، دورهی هشتم شمارهی 18، صص: 123-140. - توفیق (کارن)، سامان، 1397، «غار-دژ اسپهبد خورشید». رساله دکتری رشته باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی (منتشرنشده). - توفیق (کارن)، سامان، 1399، «اسرار تومارهای پهلوی مکشوف در تبرستان». (در دست انتشار). - پروکوپیوس، 1391، «جنگهای پارسیان؛ ایران و روم». ترجمهی محمد سعیدی، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، چاپ پنجم. - دینوری، ابوحنیفه، 1394، اخبار الطوال. مترجم: محمود مهدوی دامغانی، چاپ نهم، تهران، نشر نی. - سیسیلی، دیودور، 1384، ایران و شرق باستان در... . ترجمه و حواشی: از ح. بیکس شورکایی و اسماعیل سنگاری، تهران: انتشارات جامی. - رضی، هاشم، 1384، دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشت. تهران: سخن، چاپ دوم. - ستوده، منوچهر، 1375، از آستارا تا استارباد. جلد چهارم، تهران: نشر آگه. - سنجری، محمود، 1339، «غار افسانهای اسپهبد خورشید». مجله کیهان ورزشی، شمارهی 29، صص: 14- 15. - سنجری، محمود، 1339، «غار افسانهای اسپهبد خورشید». مجله کیهان ورزشی، شمارهی 31، ص: 14. - سورتیجی، سامان، 1381، قلاع باستانی مازندران. تهران: انتشارات و تولیدات فرهنگی ... سازمان میراثفرهنگی کشور. - شیخلی، چنگیز، 1341، «دژ عظیم و تسخیرناپذیر اسپهبد خورشید گشوده شد». مجلهی شکار و طبیعت، شمارهی 35، صص: 44-51. - طبری، محمدبن جریر، 1353، تاریخ الرسل و الملوک. ترجمهی ابولقاسم پاینده، جلد یازدهم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. - عبدلی فرد، فریدون، 1396، قوم های ایرانی پیش از آریائیان و آریائیان. تهران: نشر هیرمند. - عدلی، محمود. بیتا، «غار افسانهای اسپهبد خورشید»، نشریه سیری در مازندران. - فردوسی، ابوالقاسم، 1341، شاهنامهی فردوسی. جلد اول و دوم، بهتصحیح: م.ن. عثمانوف، اداره انتشارات دانش شعبهی ادبیات خاور، آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروری، چاپ مسکو. - فرنبغ دادگی، 1395، بندهش. ترجمهی مهرداد بهار، تهران: انتشارات توس، چاپ پنجم. - کریستنسن، آرتور، 1387 الف، ایران در زمان ساسانیان. ترجمهی رشید یاسمی، تهران: انتشارات دنیای کتاب. - کریستنسن، آرتور، 1387 ب، کیانیان. ترجمهی ذبیحالله صفا، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. - مجملالتواریخ والقصص، ۱۳18، بهتصحیح: محمدتقی بهار ملکالشعرا و...، تهران: انتشارات کلاله خاور، بیتا. - مشیری، چنگیز، 1329، «صعود بقله علمدار کوه و کشف انتهای غار دیوسفید "سپهبد خورشید"». مجله نیرو و راستی، سال هشتم، شمارهی 302، صص: 16-17. - نظامیعروضی سمرقندی، احمدبن عمر، 1327، چهار مقاله. به تصحیح و اهتمام: محمد قزوینی، بهکوشش: محمد معین، تهران: انتشارات ارغوان. - ورمازرن، مارتین، 1387، آئین میترا. ترجمهی بزرگ نادرزاده، تهران: انتشارات نشر چشمه. - هدایت، صادق، 1342، زند وهومن یسن و کارنامهی اردشیر بابکان. تهران: چاپ سوم، انتشارات امیرکبیر. - هرمان، جورجینا، 1373، تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. ترجمهی مهرداد وحدتی، تهران: نشر دانشگاهی. - یاقوت حموی، شهاب الدین، 1397، معجم البلدان. جلد چهارم، بیروت: نشر دار صادر.
- Akin, G., 1985, Doğu ve Güneydoğu Anadolu 'daki Tarihsel Ev Tiplerinde Anlam (Meaning in the Historical House Types in Eastern and Southeastern Anatolia), IT. U. Arch. Facpubl, Istanbul. - Arrian, 1813, Arrian`s History of the Expedition of Alexander the Great&Conquest of Persia. Translated from the Original Greek, By M. Rooke. The second edition, Printed by W.M. `Dowall,Pemberton row, London. - B. Isfandiyār, M., 1905. An Abridged Translation of the History of Tabaristān. Browne, E, G, Printed E. G. Brill, Leyden. - Boyce, M., 1968, The Letter of Tansar. Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente, Rome. - Bull, J. R., 1978, ةtudes Mithriaques; The Mithraeum at Caesarea Maritima. Acta Iranica 17, Vol IV, Printed in Belgium. - Campbell, L. A., 1968) Mithraic Iconography and Ideology. E. J. Brill, Leiden. - Gignoux, Ph., 2012, Une archive post-sassanide du Tabaristān (I). R. Gyselen (ed.), Objets et documents inscrits en parslg [Res Orientales, XXI], Bures-sur-Yvette, Pp. 29-96. - Gyselen, R., 2007, “Sasanian Seals and Sealings In The A. Saeedi Collection”. Actairanica, No. 44, Belgium. - Porphyry, 1823, Select works of Porphyry, On the Cave of the Nymphs in the Thirteenth Book of the Odyssey. Translated from the Greek by Thomas Taylor, Printed by J. Moyes, Greville street, London. - Rezakhani, Kh., 2020, “Notes on the Pahlavi Archives I: Finding *Haspīn-raz and the Geography of the Tabarestan Archive”. Dabir journal, No. 7, P. 120. - Sachau, E., 1879, The Chronology of Ancient Nations,An English Version Of The Arabic Text Of The Athār-UL-Bākyia OF Albiuni. Published For The Oriental Translation Fund of Great Britain & Ireland, By W. h. Allen & Co., 13 Waterloo place, Publishers To The India Office, London. - Statius, Publius, P., 1928, Statius I, Silvae & Thebais I-IV. Book I, London, W. Heinemann, Ltd.; New York, G. P. Putnam's Sons. - Tarhan, T. & Sevin, V., 1975. Urartu Tapınak Kapıları ile Anıtsal Kaya Nişleri Arasındaki Bağlantı (Connection Between the Urartian Temple Gates and Monumental Rock Niches). Belleten (39: 155) T. T. K., Ankara. - Theophanes, 1997, The Chronicle of Theophanes Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD 284-813. Translated with Introduction and Commentary by Cyril Mango and Roger Scott with the assistance of Geoffrey Greatrex, Clarendo Press, Oxford University, New York. - Vermaseren, M. J., 1963, Mithras: the Sacred God. Translated by: T. V. Megaw, Chatto and Windus, London. - Weber, D. 2016a, “Court Records of Lawsuits in Tabarestan in the Year 86/7 PYE (737 CE): A Philological Examination.” In: Sasanian Objects and the Tabarestan Archive, edited by Rika Gyselen, Pp:121–44, Res Orientales, XXIV. Bures-sur-Yvette. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 692 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 910 |