بازشناسی استحکامات دفاعی ارگ بم | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
مقاله 12، دوره 6، شماره 10، فروردین 1395، صفحه 211-231 اصل مقاله (2.29 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2016.1555 | ||
نویسندگان | ||
مرتضی فرح بخش* ؛ هادی صفا منصوری | ||
عضو هیأت علمی گروه مرمت و احیای بناهای تاریخی دانشگاه سمنان | ||
چکیده | ||
در تاریخ سرزمین ایران توجه به استحکامات دفاعی، بهعنوان یک عامل مؤثر در بقای مراکز سکونتی، مورد اهتمام بوده است. مطالعهی این ساختارهای دفاعی، اطلاعات مفیدی از اینگونه معماری ارائه خواهد داد. پس از رخداد زلزلهی شهر بم در سال 1382 هـ.ش.، توجه به مجموعه ارگ بم که دچار ویرانی گسترده شده بود، جلب گردید و مطالعه و پژوهشهای روشمندی در بخشهای مختلف این مجموعه ثبتشده در فهرست میراث جهانی آغاز گردید. مطالعهی حاضر، در حدفاصل سالهای 87-1384 هـ.ش. باهدف معرفی و بازشناسی ساختار دفاعی حصار جنوبی ارگ بم صورت گرفت. در این تحقیق که با نگاه علمی و تحلیل منطقی براساس تمرکز بر یافتهها و مشاهدات عناصر و کالبدهای مجموعه ارگ صورت گرفته است؛ با مطالعه و کاوش در حدفاصل برجهای شماره 8 و 9 از مجموعهی برجهای حصار جنوبی ارگ بم، از پایهی حصار تا خندق پیرامون آن و با دقت بر نویافتهها در کالبد معماری این محدوده، مشخص گردید، توصیفی که تاکنون از ساختار دفاعی بم در اسناد، گزارشها و تصاویر آمده، در واقع بیانگر، حجمی از انباشت آوار تاریخی ناشی از تخریبها و آثار برجایمانده از تحکیم حصار و باروها در طی قرون گذشته بوده است که به شکل یک سطح شیبدار از مجاور حصار تا خندق و در پیرامون کلیهی اضلاع ارگ دیده میشود. در واقع ساختار دفاعی، علاوهبر حصار و خندق، شامل دیواری حدفاصل خندق تا حصار و همچنین شیبی ملایم از خاک بکر بوده که از روی دیوار نویافته تا پایهی باروی ارگ ارتفاع مییافته است. این مجموعه، در قالب یک نظام یکپارچه دفاعی عملکرد داشته است. با آشکار گشتن لایههای متعدد، همراه با ابعاد خشتهای متنوع در کالبد حصار و باروها؛ تعدد دورههای بازسازی و تحکیم این حصار سترگ در طول تاریخ مشخص گردید و با توجه به وضعیت استقرار ارگ در پایینتر از سطح زمینهای مجاور، استفاده از خاک محیط جهت ساخت مجموعه ارگ قطعی است. | ||
کلیدواژهها | ||
ارگ بم؛ استحکامات دفاعی؛ حصار؛ دیوار نویافته؛ مهندسی نظامی | ||
مراجع | ||
- ابن حوقل، 1349، صورة الارض، ترجمه: جعفر شعار، تهران؛ انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. - ابنخردادبه، عبید الله بن عبدالله، 1408 هـ.ق.، المسالک و الممالک، با مقدمه و حواشی: محمد مخزوم، بیروت؛ دار احیاءالتراثالعربی. - اجرایی، صامت، 1384، «گزارش مستند نگاری خشتهای حصار پیرامونی ارگ بم»، آرشیو پایگاه میراث جهانی بم (منتشر نشده). - اشرف، احمد، 1353، «ویژگی تاریخ شهرنشینی در ایران دورهی اسلامی»، نامه علوم اجتماعی، شماره 4، صص 7-49. - افضلالدین کرمانی، احمد بن حامد، 1356، عقدالعلی للموقف الاعلی: تاریخ سلاجقه کرمان، تصحیح: علیمحمد عامری نائینی، تهران؛ روزبهان. - آیتالله زاده شیرازی، باقر، 1373، پیشنویس طرح جامع ارگ بم، تهران: انتشارات معاونت اجرایی سازمان میراث فرهنگی کشور. - باستانی پاریزی، محمدابراهیم، 1337، «ارگ بم»، نشریهی فرهنگ بم، به کوشش: سعیدی سیرجانی، انتشارات فرهنگ کرمان، صص 9-22 - باوزانی، الساندرو، 1359، ایرانیان، ترجمه: مسعود رجبنیا، تهران، روزبهان. - پازوکی، ناصر، 1376، استحکامات دفاعی در دوره اسلامی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی. - پازوکی، ناصر، 1378، «شهر و نقش دفاعی شهر»، مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ج 2، فروردینماه، سازمان میراث فرهنگی کشور به کوشش: باقر آیتالله زاده شیرازی، صص 297-314. - پاکزاد، جهانشاه، 1385، مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری، تهران: انتشارات شهیدی. - پاکزاد، جهانشاه، 1390، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، تهران؛ آرمانشهر. - جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، 1368، اشکال العالم، ترجمه: علی بن عبدالسلام کاتب، تهران: شرکت به نشر. - حافظ ابرو، عبدالله بن لطفالله، 1372، زبدهی التواریخ، تصحیح: کمال حاج سید جوادی، ج 1، تهران؛ نشر نی. - حبیبی، محسن، 1390، از شار تا شهر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. - راوندی، مرتضی، 1354، تاریخ اجتماعی ایران، تهران: امیرکبیر. - زارعی، محمدابراهیم، حیدری باباکمال، یدالله، 1393، «اهمیت قلاع و استحکامات دورهی قاجار منطقهی شهداد در برقراری امنیت اجتماعی حاشیه غربی کویر لوت»، دوفصلنامهی پژوهشهای باستانشناسی ایران، شماره 6، بهار و تابستان 1393، صص 195-211. - سرمد نهری، امیر، 1390 معماری جهان باستان، تهران: دانشپرور. - شفقی، سیروس، 1380، «پیشینهی تاریخی قلعههای دفاعی اصفهان»، فرهنگ اصفهان، شماره 22، صص 62-70. - صارمی، حمیدرضا و صارمی، مسعود، 1389، «عوامل پیدایش ناامنی در شهرها از منظر اسلام»، فصلنامهی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 1، صص 58- 45. - صنیعالدوله، محمدحسن خان (اعتمادالسلطنه)، 1367، مرآهی البلدان، به کوشش: عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران؛ موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. - فرحبخش، مرتضی و صامت اجرایی، «مستندنگاری عملیات حفاظتی حصار جنوبی»، 1386، آرشیو پایگاه میراث جهانی ارگ بم، گزارش، (منتشر نشده). - فرمانفرما، فیروز میرزا، 1360، سفرنامه کرمان و بلوچستان، به کوشش: منصوره اتحادیه، اصفهان: انتشارات بابک. - کاتب، مجید، 1347، «تهران و ابنیه تاریخی آن»، مجله بررسیهای تاریخی، شماره 1، سال سوم، صص 242-209. - کتبی، محمود، 1335، تاریخ آل مظفر، توضیحات و حواشی عبدالحسین نوائی، تهران: انتشارات ابنسینا. - کریستنسن، آرتور، 1386، نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار، ترجمه: ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه. - کریمی، اصغر، 1378، «معماری ارگ بم و صنعت ابریشم»، مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، میراث فرهنگی، صص 241-270. - کریمیان، حسن، 1379، «شهر قدیم بم از نگاه جغرافیدانان اسلامی و مأموران رسمی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، بهار و تابستان 1379، صص 265-281. - کیانی، محمدیوسف، 1365، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، تهران: ارشاد اسلامی. - کلایس، ولفرام، 1389، معماری ایران دوره اسلامی، ترجمه: علیرضا مهینی، به کوشش: محمد یوسف کیانی، تهران؛ انتشارات سمت. - گوبه، هاینس، 1365، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به کوشش: محمد یوسف کیانی، تهران: انتشارات ارشاد اسلامی. - ماکس وبر، 1369، شهر درگذر زمان، ترجمه: شیوا (منصوره) کاویانی، تهران: شرکت سهامی انتشار. - مجیدزاده، یوسف، 1388، تاریخ و تمدن بینالنهرین، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. - محلاتی، محمدمهدی، 1367، جغرافیای شهر بم، تهران: طلوع آزادی. - محلاتی، محمدمهدی، 1378، «کتابشناسی بم»، مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی، ج 5، سازمان میراث فرهنگی، تهران. - مشکور، محمدجواد، 1389، کارنامه اردشیر بابکان، تهران: انتشارات دنیای کتاب. - ملازاده، کاظم و محمدی، مریم، 1385، قلاع و استحکامات نظامی (دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی. - مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، 1361، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران. - منوچهر ستوده، 1340، «استحکامات سرزمین ایران در دوران اسلامی»، مکتب تشیع، شماره 6، صص 348- 358. - مهکویی، حجت، 1391، مقدمهای بر تاریخ و تحول شهرنشینی با تأکید بر ایران، تهران؛ آوای دانشگستر. - وزیری، احمدعلی خان، 1387، تاریخ کرمان، به تصحیح و تحشیه: محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: نشر علم. - ویلی، پیتر، 1386، آشیانهی عقاب (قلعههای اسماعیلی در ایران و سوریه)، ترجمه: فریدون بدرهای، تهران: نشر و پژوهش فروزان روز. - نامعلوم، 1341، حدود العالم من المشرق الی المغرب، با تصحیح: منوچهر ستوده، تهران؛ انتشارات دانشگاه تهران. - نوربخش، حمید، 1366، ارگ بم، تاریخ مختصری از تحول شهرنشینی و شهرسازی در ایران، تهران: انتشارات پیام. - هوف، دیتریش، 1365، «شهرهای ساسانی»، در کتاب: نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به کوشش: محمدیوسف کیانی، تهران: چاپ ارشاد اسلامی با همکاری هواپیمایی هما. - یزدانی، امید، اجرایی، صامت، 1385، «مستند نگاری گمانهزنی در لایههای میان برج 8 و 9»، آرشیو پایگاه میراث جهانی ارگ بم، گزارش، (منتشر نشده). - هنزلن، ژ.، 1353، «صنایع سنگی ناحیه رود فهرج (لوت جنوبی)»، ترجمه: احمد معتمد، گزارشهای جغرافیایی، شماره 11، صص 44-40. - هدایت، صادق، 1342، کارنامه اردشیر بابکان، تهران: انتشارات امیرکبیر. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,824 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 4,949 |