تبیین نقش متغیرهای بوم شناسی در حیات شهر اسلامی جیرفت | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
مقاله 10، دوره 4، شماره 7، مهر 1393، صفحه 173-192 اصل مقاله (730.93 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
نویسنده | ||
سعید امیرحاجلو* | ||
عضو هیأت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه جیرفت. مدیرگروه باستان شناسی دانشگاه جیرفت. رییس دانشکده علوم انسانی دانشگاه جیرفت | ||
چکیده | ||
شهر اسلامی جیرفت[1] از سکونتگاههای راهبُردی در حوزه فرهنگی هلیلرود و جازموریان در فاصلهی سدهی نخست تا هشتم هـ.ق. بوده است. گسترهی پراکندگی مواد فرهنگی در این شهر نشان از آبادانی، رونق و اهمیت آن در ایالت کرمان دارد؛ چنانکه وسعت آن با شهرهای نامدار آن زمان مانند ری، نیشابور و اصفهان برابری میکرده است. پرسش اصلی این است که چه متغیرهای محیطی بر شکلگیری، گسترش و تخریب شهر کهن جیرفت در سدههای نخست تا هشتم هـ.ق. اثر گذاشته است؟ فرضیات این پژوهش، با استناد به یافتههای بررسیهای میدانی باستانشناسی و رهیافتهای تاریخی در مطالعه منابع مکتوب نقد و بررسی شدهاند. سپس تحلیل و استدلال بر پایه نظریه بومشناسی «کنت وات» صورت گرفته و نقش پنج متغیر: ماده، انرژی، تنوع، فضا و زمان در سه فاز شکلگیری، گسترش و تخریب شهر مطالعه شده است. بر اساس یافتههای باستانشناسی شهر جیرفت از آغاز اسلام تا سدهی چهارم هـ.ق.، شهری متوسط در ایالت کرمان بود و گسترش آن از سده چهارم هـ.ق. آغاز شد. بهنظر میرسد مهمترین علت گسترش جیرفت، تغییر مسیر ارتباطی میان سواحل خلیج فارس و شمال کشور بود؛ زیرا تا این زمان، جزایر قیس (کیش) و سیراف بندرگاههای مهم خلیجفارس بودند و راه اصلی بازرگانی از این دو جزیره به سیرجان و سپس نواحی شمالی میرفت؛ در حالیکه از سده چهارم هـ.ق. با تغییر کرسی ایالت کرمان از سیرجان به بردسیر و اهمیت یافتن بندر هرمز بهجای کیش و سیراف، راه ارتباطی هرمز - جیرفت - بردسیر به نواحی شمالی رونق بیشتری یافت و جیرفت به انبار کالاهای وارداتی و واسطه تجاری تبدیل شد. در پی آن توجه حکام سلجوقی کرمان به جیرفت معطوف و بهعنوان پایتخت زمستانی آنها برگزیده شد. همچنین وجود منابع و معادنی که مواد اولیه کالاهای صادراتی را تأمین میکرد، گسترش بیشتر آن را در پی داشت. پس از آن با درگیرهای حکام فارس، شبانکاره و غزها، جیرفت برای مدّتی نقش راهبُردی خود را از دست داد؛ اما در دوران قراختائیان رونق گذشته را بازیافت. پس از آن در دوران تیموریان با کاهش اهمیت مسیر هرمز - جیرفت، بهتدریج این شهر متروک شد. [1]. «شهر دقیانوس»؛ به دلیل نادرستی این انتساب به دقیانوس، در این مقاله از اصطلاح «شهر اسلامی جیرفت» استفاده شده است. | ||
کلیدواژهها | ||
توسعه و تخریب؛ شهرهای تاریخی؛ شهر اسلامی جیرفت؛ حوزه فرهنگی هلی لرود | ||
مراجع | ||
آفتابی، علیجان؛ مجتبی انوری؛ 1371، «تاریخچه زمینشناسی، پیجویی و استخراج مواد معدنی در استان کرمان»، مجله آموزش زمینشناسی، شماره 31، صص 15-13. ابناثیر، عزالدین؛ 1385، «تاریخ کامل»، چاپ سوم، جلد چهارم، ترجمه، دکتر سیدمحمدحسین روحانی، تهران: انتشارات اساطیر. ابناثیر، عزالدین؛ 1382، «تاریخ کامل»، چاپ اول، جلد یازدهم، ترجمه حمیدرضا آژیر، تهران: انتشارات اساطیر. ابنحوقل؛ 1345، «صوره الارض»، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. ابنخلدون، ابوزید عبدالرحمان بن محمد؛ 1383، «العبر؛ تاریخ ابن خلدون»، جلد سوم، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. اصطخری، ابواسحاق ابراهیم؛ 1347، «مسالک و ممالک»، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. افضلالدین کرمانی، ابوحامد احمد بن حامد؛ 1326، «تاریخ افضل یا بدائع الزمان فی وقایع کرمان»، ترجمه مهدی بیانی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. افضل الدین کرمانی، ابوحامد احمد بن حامد؛ 1356، «عقد العلی للموقف الاعلی»، تصحیح علیمحمد عابری نایینی، تهران: انتشارات روزبهان. اِمبرلین، جی، سی؛ 1377، «مقدمهای بر بومشناسی»، ترجمه محمدباقر باقریه نجّار، گرگان: انتشارات دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی. امیرحاجلو، سعید. 1391، «تأملی در علل توسعه و تخریب اقامتگاههای شاهی میانراهی دوران صفوی با نگاهی بر دولتآباد، علیآباد ریگ و دمبی در شمال اصفهان»، مجله علمی ـ پژوهشی مرمت آثار و بافتهای تاریخی، دوره دوم، شماره سوم، صص: 13-1. بارتولد، ویلادیمیر؛ 1358، «تذکره جغرافیای تاریخی ایران»، ترجمه حمزه سردادور، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس. باستانی پاریزی، محمدابراهیم (به کوشش)؛2535، «تاریخ شاهی قراختاییان»، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. جعفری، عباس؛ 1376، «گیتاشناسی ایران ـ رودخانه های ایران»، جلد دوم، تهران: سازمان جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی. چوبک، حمیده، 1391، «سفالینههای دوران اسلامی شهر کهن جیرفت»، مجله علمی ـ پژوهشی مطالعات باستانشناسی، دوره 4، شماره 1، بهار و تابستان، شماره پیاپی 5، صص: 112-83. چوبک، حمیده؛ 1383 الف، «تسلسل فرهنگی جازموریان ـ شهر قدیم جیرفت در دوره اسلامی»، رساله دکتری باستانشناسی، به راهنمایی دکتر محمدیوسف کیانی، دانشگاه تربیت مدرس. چوبک، حمیده؛ 1383 ب، «حوزه فرهنگی جازموریان در بررسی های باستان شناسی ایران»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، حافظ ابرو، شهاب الدین عبدالله خوافی؛ 1378، «جغرافیای حافظ ابرو»، تصحیح صادق سجادی، تهران: میراث مکتوب. دانشی، علی؛ 1391 ، گزارش بررسی و شناسایی شهرستان رودبار جنوب، فصل دوم، سازمان میراث فرهنگی کرمان، (منتشر نشده). دانشی، علی؛ 1388 ، گزارش بررسی و شناسایی شهرستان جیرفت، حوزة ساردوئیه و دلفارد، سازمان میراث فرهنگی کرمان، (منتشر نشده). دولفوس، اولیویه؛ 1373، «تحلیل جغرافیایی»، ترجمه سیروس سهامی، چاپ دوم، مشهد: انتشارات نیکا. دهقان و.، 1382، گزارش بررسی شهرستان رودبار، سازمان میراث فرهنگی کرمان، (منتشر نشده). رازانی، مهدی؛ سیدمحمد امین امامی، عباس عابد اصفهانی؛ 1388، «نگاهی به نویافتههای باستانشناسی جیرفت»، دوفصلنامه تخصصی دانش مرمت و میراث فرهنگی، سال پنجم، شماره سوم، شماره پیاپی 4، تابستان و پاییز، صص: 40-29. زمرشیدی، حسین؛ 1387، «معماری ایران؛ مصالح شناسی سنتی»، چاپ چهارم، تهران: زمرد. شفقی، سیروس؛ 1381، «جغرافیای اصفهان»، اصفهان: دانشگاه اصفهان. صفا، عزیزالله؛ 1372، «تاریخ جیرفت و کهنوج»، کرمان: مرکز کرمانشناسی. طبری، محمد بن جریر؛ 1383، «تاریخ طبری»، جلد پنجم، چاپ ششم، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر. عباسی، جواد؛ لیلا امیری؛ 1390، «تجارت کرمان از سده ششم تا هشتم هجری با تأکید بر جایگاه جیرفت»، مجله مطالعات ایرانی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه باهنر کرمان، سال دهم، شماره نوزدهم، صص 320-301. علیدادی سلیمانی، نادر، 1385، گزارش بررسی و شناسایی باستانشناسی شهرستان جیرفت ـ حوزهی اسفندقه، سازمان میراثفرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان، (منتشر نشده). علیدادی سلیمانی، نادر، 1383، بررسی باستانشناسی شهرستان جیرفت حوزهی ساردویه، سازمان میراثفرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان، (منتشر نشده). فاریابی، نجمه و جواد درینی؛ 1389، «بوم شناسی مراتع منطقه جیرفت و کهنوج»، ماهنامه سبزینه، سال پنجم، شماره 43، خرداد، صص 19-18. قزوینی، زکریا بن محمد محمود؛ 1373، «آثار البلاد و اخبار العباد»، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر. لسترنج، گای؛ 1383، «جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی»، ترجمه محمود عرفان، چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. مارکوپولو، ایل مینیوئه؛ 1363، «سفرنامه مارکوپولو»، ترجمه سیدمنصور سید سجادی، تهران: گویش. محمد ابن ابراهیم؛ 1343، «سلجوقیان و غز در کرمان»، تصحیح باستانی پاریزی، تهران: انتشارات طهوری. مستوفی، حمدالله؛ 1336، «نزهه القلوب»، به کوشش سید محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات طهوری. مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد؛ 1385، «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم»، ترجمه دکتر علینقی منزوی، چاپ دوم، تهران: انتشارات کومش. منشی کرمانی، ناصرالدین؛ 1362، «سمط العلی للحضره العیا»، تهران: اقبال. مؤمنزاده، مرتضی؛ فرجاد باستانی، محسن؛ 1369، «مروری بر آثار معدنکاری باستانی در خطّه کرمان»، در: مجموعه مقالات کرمانشناسی، به کوشش محمدعلی گلاب زاده، کرمان: مرکز کرمان شناسی. مینورسکی (به کوشش)؛ 1372، «حدود العالم من المشرق الی المغرب»، ترجمه میرحسینشاه، تصحیح و حواشی مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا. نیکنامی، کمالالدین؛ 1385، «مبانی نظری باستانشناسی پهندشت»، دوفصلنامه تخصصی پژوهشهای باستان شناسی و مطالعات میان رشتهای، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان، صص 11 تا 24. وات، کنت؛ 1386، «مبانی محیط زیست»، ترجمه عبدالحسین وهابزاده، چاپ نهم، مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد. وزیری کرمانی، احمدعلی خان؛ 1385، «تاریخ کرمان»، به تصحیح و تحشیه باستانی پاریزی، تهران: نشر علم. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب؛ 1342، «البلدان»، ترجمه دکتر محمدابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. Butzer, K. W., 1980. Context in Archaeology: an Alternative Perspective, Journal of Field Archaeology, Vol. 7, No. 4, pp. 417-422. Green, Kevin, 1997. Archaeology and Introduction, London and New York: Routledg. Madjidzadeh,Y.,2003 Jiroft: The Earliest Oriental Civilization, Tehran: ICHO. Rapp, George, Jr. & Hill, L, Christopher, 1998. Geoarchaeology; The Earth Science Approach to Archaeological Interpretation, New Haven and London: Yale University Press. Stein Sir Aurel 1937. Archaeological Reconnaissances in North - Western India and South Eastern Iran, London, MacMilland and CO Limited. Thomas, J., 2001. Archaeologies of Place and Landscape, in I. Hodder (ed.), Archaeological Theory Today, Cambridge: University Press, pp. 165-186. Trivedi, P. R. & Raj, Gurdeep, 1992. Environmental Echology, First Edition, New Dehli: Akashdeep Publishing House. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3,840 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 4,985 |