تبیین و تحلیل کارکرد سازههای آبی ایالت آسورستان ساسانی و ارتباط آن با فتح اعراب (651-590 م.) | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 14، شماره 40، خرداد 1403، صفحه 179-204 اصل مقاله (1.53 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2023.25730.2450 | ||
نویسندگان | ||
کیخسرو خسروی نژاد1؛ سهیلا ترابی فارسانی* 2؛ اسماعیل سنگاری3 | ||
1دانشجوی دکتری تاریخ ایران قبل از اسلام، گروه تاریخ، دانشکدۀ علوم انسانی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران | ||
2دانشیار گروه تاریخ، دانشکدۀ علوم انسانی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران | ||
3دانشیار گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران | ||
چکیده | ||
شاهنشاهان ساسانی برای کنترل قلمرو وسیع خود نیازمند منابع مالی ثابت بودند که یکی از روشهای تأمین آن، ساختوسازههای آبی و گسترش کشاورزی بود. ایالت آسورستان بهدلیل وجود رودهای دجله و فرات محل مناسبی برای اجرای طرحهای توسعهطلبانۀ ساسانیان بود. فرمانروایان ساسانی به ناحیۀ جنوب آسورستان بهدلیل حاصلخیزی و تراکم جمعیت لقبِ «دل ایرانشهر» را داده بودند. زمینهای حاصلخیز این ایالت با برخورداری از منابع آبی کافی و بهوسیلۀ سیاستهای آبرسانی ساسانیان، کشاورزی این منطقه را رونق بخشیده بود. ساخت شهرهای جدید و توسعۀ سازههای آبی در این ایالت، موجب افزایش جمعیت و گسترش زمینهای زیر کشت گردید که افزایش درآمد مالیاتی دولت را درپی دشت. ازسوی دیگر، سازههای آبی ساخته شده، مستلزم نظارت و نگهداری ویژهای بود که توسط نیروی انسانی انجام میشد؛ هرچند دولت در طرحهای آبرسانی سرمایهگذاریهای فراوانی کرده بود، ولی عدم نگهداری و بازسازی آنها بهدلیل مشغولشدن ایرانیان در جنگها موجب گسترش تالابها شد. درواقع رونق اقتصادی، نیروی نظامی و دادگستری ساسانیان در حلقهای بههمپیوسته با یکدیگر قرارداشت که زوال یکی از این سه مؤلفه میتوانست نظام شاهنشاهی را سرنگون سازد. این پژوهش با بهرهگیری از منابع کتابخانهای و روش توصیفی -تحلیلی، بهدنبال یافتن پاسخی برای این پرسش است که ارتباط بین کارکرد سازههای آبی آسورستان و فتح آنجا بهدست اعراب چگونه بوده است؟ یافتههای پژوهش براساس دادههای تاریخی نشان میدهند که پس از سلطنت «خسرو پرویز»، مشغولشدن ایرانیان در اختلافات داخلی و جنگها و عدم نگهداری و بازسازی سازههای آبی، موجب گسترش تالابها در آسورستان گردید و نواحی مهم کشاورزی توسط سیلابهای عظیم ویران شد. ایالت آسورستان که روزی بیشترین درآمد مالیاتی را نصیب ساسانیان میکرد، در سراشیبی سقوط قرار گرفت. همبستگی رونق اقتصادی با توان نیروی نظامی ساسانیان، باعثشد که زوال یکی، فروپاشی دیگری را درپی داشته باشد. | ||
کلیدواژهها | ||
ساسانیان؛ آسورستان؛ سازههای آبی؛ دجله؛ اعراب | ||
مراجع | ||
- ابناثیر، علی بن محمد، (1383). الکامل فی التاریخ. ترجمۀ سید محمد حسین روحانی، تهران: اساطیر. - ابنخردادبه، عبیداله بن عبداله، (1371). المسالک و الممالک. ترجمۀ سعید خاکرند، تهران: میراث ملل. - ابنرسته، احمد بن عمر، (1365). الاعلاق النفیسه. ترجمه و تعلیق: حسین قرهچانلو، تهران: امیرکبیر. - اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، (1340). المسالک و الممالک. ترجمۀ فارسی از قرن 5/6 هجری، بهکوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. - آلتهایم، فرانتس؛ و اشتیل، روت، (1391). تاریخ اقتصاد دولت ساسانی. ترجمۀ هوشنگ صادقی، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی. - برونر، کریستوفر، (1393). «تقسیمات جغرافیایی و اداری: ماندگاهها و اقتصاد». تاریخ ایران کمبریج، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، جلد سوم- قسمت دوم، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر: 188-149. - بلاذری، احمدبن یحیی، (1367). فتوح البلدان. ترجمۀ محمد توکل، تهران: نقره. - پیگولوسکایا، نینا ویکتوروونا، (1387). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمۀ عنایتاله رضا، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی. - ثعالبینیشابوری، عبدالملک بن محمد، (1368). غرر الاخبار الملوک الفرس و سیرهم. ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: نقره. - چوکسی، جمشید کرشاسب، (1393). ستیز و سازش: زردشتیان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعۀ ایران نخستین سدههای اسلامی. ترجمۀ نادرمیرسعیدی، چاپ هفتم، تهران: ققنوس. - دریایی، تورج، (1397). جهان ساسانی. ترجمۀ مهناز بابایی، تهران: فروهر. - دریایی، تورج؛ و رضاخانی، خداداد، (1397). ازجیحون تا فرات: ایرانشهر و دنیای ساسانی. ترجمۀ مریم بیجوند، تهران: مروارید. - رویدادنامه خوزستان، (1395). ترجمه و تعلیقات: خداداد رضاخانی و سجاد امیری باوندپور، تهران: سینا. - زرینکوب، عبدالحسین، (1394 الف). روزگاران. چاپ پانزدهم، تهران: سخن. - زرینکوب، عبدالحسین، (1394 ب). تاریخ مردم ایران: ایران قبل از اسلام. جلد اول، چاپ شانزدهم، تهران: امیر کبیر. - شهرستانهای ایرانشهر، (1388). آوانویسی، ترجمۀ فارسی و یادداشتها از تورج دریایی، ترجمۀ شهرام جلیلیان، تهران: توس. - شیپمان، کلاوس، (1390). مبانی تاریخ ساسانیان. ترجمۀ کیکاوس جهانداری، چاپ سوم، تهران: فرزان روز. - طبری، محمدبن جریر، (1383). تاریخ الرّسل و الملوک. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ سوم، تهران: اساطیر. - فرخ، کاوه، (1392). سواره نظام زبدۀساسانی. ترجمۀ میثم علیئی، تهران: امیرکبیر. - قدامه، ابنجعفر، (1370). الخراج. ترجمه و تحقیق: حسین قرهچانلو، تهران: البرز. - قمی، حسن بن محمد، (1361)، تاریخ قم. ترجمۀ حسن بن علی قمی، تصحیح و تحشیۀ سیدجلالالدین تهرانی، تهران: توس. - کریستن سن، آرتور امانوئل، (1368). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب. - کولسنیکف، الی ایوانوویچ، (1389). ایران در آستانۀ سقوط ساسانیان. ترجمۀ محمدرفیق یحیایی، تهران: کندوکاو. - لسترنج، گای، (1377). جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان، چاپ پنجم، تهران: علمی وفرهنگی. - مجیدی، حسین، (1398). ایران شهر: شناخت شهرهای ایران باستان در دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان. چاپ دوم، تهران: پازینه. - محمدیملایری، محمد، (1379). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. جلد اول تا پنجم، چاپ دوم، تهران: توس. - مسعودی، علی بن حسین، (1382). مروجالذهب. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، جلد اول، چاپ هفتم، تهران: علمی و فرهنگی. - مسکویه، احمدبن محمد، (1389). تجارب الامم. ترجمه و تحشیۀ ابوالقاسم امامی، جلد اول، چاپ دوم، تهران: سروش. - موحد، محمدعلی، (1398). در کشاکش دین و دولت. چاپ چهارم، تهران: ماهی. - ویتفوگل، کارل آوگوست، (1391). استبداد شرقی: بررسی تطبیقی قدرت تام. ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: ثالث. - هاوارد جانستون، جیمز، (1392). «دولت و جامعه در ایران اواخر عهد باستان». ساسانیان. ویراستاران: وستا سرخوشکرتیس و سارا استوارت، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: نشر مرکز: 167-150. - یعقوبی، احمد بن اسحاق، (1356). البلدان. ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه ونشر کتاب. - Adams, R. McC.,(1981). Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates. Chicago and London: University of Chicago Press. - Altheim, F. & Stiehl, R., (2012). Feudalismus Unter den Sasaniden und Ihren Nachbarn. tr. Houshang Sādeghi, Second Edition, Tehran: Elmi va Farhangi. (In Persian). - Balādurī, A. Ibn-al-Y., (1988). Futuhu’l Buldān. tr. Mohammad Tavakol, Tehran: Noqreh. (In Persian). - Brunner, Ch., (2014). “Geographical and Administrative Division: Settlements and Economy”. ed. Ehsan Yarshater. In: The Cambridge History of Iran, tr. Hasan Anousheh, Vol. 3(2), Sixth Edition, Tehran: Amir Kabir: 149-188. (In Persian). - Christensen, A. E., (1989). Iran Under Sasanian. tr. Rashid Yasemi, Tehran: Donyāye Ketab. (In Persian). - Christensen, P., (2016). The Decline of Iranshahr. Translate from Danish by: Sampson S, London and New York: I.B.Tauris & co Ltd. - Čoksi, J. K., (2014). Conflict and Cooperation: Zoroastrian Subalterns and Muslim Elites in Medieval Iranian Society. tr. Nader Mir Saeidi, Seventh Edition, Tehran: Qoqnoos. (In Persian). - Daryaee, T., (2017). The Sasanian World. tr. Mahnaz Babaei, Tehran: Fravahar. (In Persian). - Daryaee, T. & Rezakani, K., (2017). From Oxus to Ruphrates: The World of Late Antique Iran. tr. Maryam Bijvand, Tehran: Morvārid. (In Persian). - Donner, F. M. (1981). The Early Islamic Conquests. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. - Farrokh, K., (2013). Sasanian Elite Cavalry. tr. Meysam Aliei, Tehran: AmirKabir Publication. (In Persian). - Frye, R. N., (1977). The Golden Age of Persia: The Arab in The East. London: Weidenfeld and Nicolson. - Gyselen, R., (1997). “Economy”. Encyclopædia Iranica, Vol. VIII(1): 104-107, Available online at: http://www.iranicaonline.org/articles/economy-iv (Last Updated 8 December 2011). - Howard-Johnston, J., (2013). “Government and Society in Iran at the end of Antiquity”. Sasanian, Edited by: Vesta Sarkhosh-Curtis & Sarah Stewart, tr. Kazem Firozmand, Tehran: Markaz Publication: 150-167. (In Persian). - Howard-Johnston, J., (2012). “The Late Sasanian Army”. Late Antiquity: Eastern Perspectives, Bernheimer, T. Silverstein, A. (Eds.), London: The Gibb Memorial Trust: 87-127. - Ibn al-Asīr, A.-Ibn al-M., (2004). Al-Kamīl fi”l Tarik. tr. S. Mohammad Husayn Rouhani, Tehran: Asātir. (In Persian). - Ibn al-Kordādbeh, U.-ibn al-'A., (1992). Masāliku’l Mamālik. tr. Saeid Kākrond, Tehran: Mirāse Mellal. (In Persian). - Ibn Rusteh, Abu-‘A. A.-Ibn ‘U., (1986). Kitab al a’laq al-nafisa, tr. Hossein Ghareh Chanlou, Tehran: Amir Kabir. (In Persian). - Istakhrī, Abu-I. I., (1340). Masālik al-Mamālik, Persian translated from 5/6th AH Centuries. Edited by: Iraj Afshār, Tehran: Bongāhe Tarjome wa Nashre Ketab. (In Persian). - Keall, E. J., (1987). “Ayvān-e Kesrā”. Encyclopædia Iranica, Vol. III, Fasc. 2: 155-159. Available online at: https://iranicaonline.org/articles/ayvan-e-kesra-palace-of-kosrow-at-ctesiphon (Last Updated 18 August 2011). - Kennedy, H., (2006). “From Shahristan to Medina”. Studia Islamica, 102/103: 5-34. https://www.jstor.org/stable/20141082 - Kolesnikov, A. I., (2010). Iran on the verge of the fall of the Sasanian. tr. Mohammad Rafigh Yahyaii, Tehran: Kand ū' Kāv. (In Persian). - Le Strange, G., (1998). The Lands of The Eastern Caliphate. tr. Mahmod Erfan, Fifth Edition, Tehran: Elmi va Farhangi. (In Persian). - Maǰidi, H., (2019). Iranšahr: Šenākt-e Šahrhāy-e Iran-e Bāstān dar Dorān-e Hakāmanešiyān, Aškāniyān va Sāsāniyān. Second Edition, Tehran: Pāniz. (In Persian). - Masudi, A.-Ibn H., (2003). Muruj al- Dahab. tr, Abolghāsem Payande, Vol 1, Seventh Edition, Tehran: Elmi Va Farhangi. (In Persian). - Miri, N., (2012). Sasanian Pārs: Historical Geography and Administrative Organization. Costa Mesa, California: Mazda Puplisher. - Miskawayh, A.-Ibn M., (2010). Tajaribu’l Umam. tr. Abolghāsem Emāmi, Vol 1, Second Edition, Tehran: Sorouš. (In Persian). - Mohammadi Malāyeri, M., (2000). Tarik va Farhang-e Iran dar Dorān-e Enteqal az Asre Sāsāniyān be Asre Eslami. Second Edition, Tehran: Toos. (In Persian). - Morony, M. G., (2012). “Iraq in the Late Sasanid and Early Islamic Eras”. Encyclopædia Iranica, Vol. XIII(5): 543-550. Available online at: https://iranicaonline.org/articles/iraq-i-late-sasanid-early-islamic (Last Updated 30 March 2012). - Morony, M. G., (1984). Iraq After the Muslim Conquest. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. - Movahed, M. A., (2020). Dar kešāyeš-e Din-o Dolat. Fourth Edition, Tehran: Māhi. (In Persian). - Pigulevskaja, N. V., (2008). The Cities of Iran Under the Sasanian and Parthian. tr, Enāyatu’lāh Reza, Fourth Edition, Tehran: Elmi va Farhangi. (In Persian). - Pourshariati, P., (2008). Decline and fall of the sasanian Empire. London and New York: I. B. Tauris & co Ltd. - Qudama, Ibn-D. Al-K., (1991). Kitab al-kharadj. tr. Hossein Ghareh Chanlou, Tehran: Alborz. (In Persian). - Qumi, H. Ibn-M., (1982). Tarike Qum. tr. Hasan Ibn Ali Qumi, ed. S. Jalalodin Tehrani, Tehran: Toos. (In Persian). - Rūydād Nāmeye Kuzistān. (2016). tr. Kodadad Rezakani and Sajād Amiri Bāvandpour, Tehran: Sina. (In Persian). - Šahristānīha-ī Ērānšahr. (2009). tr & ed. Touraj Daryaee, tr. Shahram Jaliliyan, Tehran: Toos. (In Persian). - Schippmann, K., (2011). Grundzug der Geschichte des Sasanidischen Reiches. tr. Keykavoos Jahandāri, Third Edition, Tehran: Farzān-e Rooz. (In Persian). - Simpson, ST J., (2017). “Sasanian Cities: Archaeological Perspectives on the Urban Economy and Built Environment of an Empire”. Sasanian Persia: between rome and the stepps of Eurasia. Sauer E. W. (Ed.), Edinburgh: Edinburgh University Press: 21-50. - Simpson, ST J., (2016). “Ard Maysan and the Land behind Basrah in Late Antiquity”. Basra Its History, Culture and Heritage, Collins, P. (Ed.), Dorchester: Dorset Press: 35-47. - Ța̔ ālabi neyšāburi, A. M.-ibn M., (1989). Ğurar ul Akbār ul Muluk ul Faras w Siyarahum. tr. Mohammad Fazāeli, Tehran: Noqreh. (In Persian). - Tabari, M. Ibn- J., (2004). Tarik al-Rusul va “l-Muluk. tr. Abolghāsem Pāyande, Third Edition, Tehran: Asātir. (In Persian). - Widengren, G., (1987). “Āsōristān”. Encyclopædia Iranica, Vol. II(8): 785-786, Available online at: http://www.iranicaonline.org/articles/asoristan (accessed on 30 December 2012). - Wittfogel, K. A., (2012). Oriental Despotism: A Comparative Study of Total Power. tr. Mohsen Talāti, Tehran: Tālet. (In Persian). - Yaqubi, A. Ibn-I., (1977). Al- Buldān. tr. Mohammad Ibrahim Ayati, Tehran: Bongāh-e Tarjom-e va Našr-e Ketāb. (In Persian). - Zarrinkub, A. H., (2015 A). Rozegārān. Fifteenth Edition, Tehran: Sūkan. (In Persian). - Zarrinkub, A. H., (2015 B). Tarik-e Mardom-e Iran: Pre-Islamic Iran. Vol. 1, Sixteenth Edition, Tehran: Amir Kabir. (In Persian). | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 513 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 278 |