واکاوی کهن‌الگوی اژدهاکشی و بازتاب آن بر نقوش سفال های مینایی ایران | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| دوره 12، شماره 32، تیر 1401، صفحه 323-350 اصل مقاله (5.41 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2021.24554.2350 | ||
| نویسنده | ||
| ملیکا یزدانی* | ||
| استادیار گروه هنر اسلامی، دانشکدۀ صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران. | ||
| چکیده | ||
| نگاره‌های سفال مینایی در دورۀ میانی اسلامی، به‌عنوان بازتابی از نظام‌های کهن‌الگویی و منبع الهام نگارگران در دوران بعد است. در این پژوهش، کهن‌الگوی اژدهاکشی، در سفال مینایی بررسی‌شده است. برای خوانش محتوایی و شکلی اژدهاکشی در سفال مینایی، به مطالعۀ علل شکل‌گیری و خویش‌کاری اژدها در منابع متنی و تصویری یافت‌شده برروی مهرها و نقوش‌برجسته در آثار کهن ایران و سرزمین‌های هم‌جوار پرداخته‌شده و بر این‌اساس، پنج سفال مینایی و هشت داده فرهنگی پیش از اسلام با روش توصیفی-تحلیلی بررسی‌شده است. با توجه به این فرضیه که، پیش از ظهور اژدهاکشی در نسخ خطی دوران اسلامی، می‌توان نشانه‌های آن‌را در سفالینه‌نگاری مینایی یافت، پرسش‌های اصلی پژوهش پیشِ‌رو این است که تصاویر بنیادین، مفاهیم کهن و بینافرهنگی تأثیرگذار در شکل‌گیری تصویر اژدهاکشی در دوران اسلامی کدام است؟ ریشه‌های کهن‌الگویی مبتنی‌بر اژدهاکشی در سفال مینایی چیست؟ بر این‌اساس، مهم‌ترین هدف پژوهش حاضر، دستیابی به تصاویر کهن و بنیادین تأثیرگذار در شکل‌گیری مضمون اژدهاکشی بر سفال مینایی است تا بتوان پاسخی مناسب در جهت شناخت بهتر جایگاه این مضمون در هنر و فرهنگ ایران یافت. با توجه به نتایج پژوهش، کهن‌ترین نمونه‌های تصویری اژدهاکشی را می‌توان در بین‌النهرین در هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد یافت که شکست اژدهای هفت‌سر را توسط قهرمان نشان می‌دهد. نقوش جام حسنلو به‌عنوان کامل‌ترین مضمون روایی نبرد قهرمان و اژدها در این پژوهش است. زمان پیدایش نخستین نمونه‌های تصویری اژدهاکشی در ایران در دوران اسلامی، قرن ششم هجری‌قمری و احتمالاً تحت‌تأثیر شاهنامه، برروی سفال مینایی آشکار می‌شود. بیش از یک سدۀ بعد نیز، اژدهاکشی در شاهنامۀ بزرگ ایلخانی به تصویر درمی‌آید. تقریباً پس از هزار سال فقدان عناصر تصویری اژدهاکشی در ایران، بازتاب دوباره این کهن‌نمونه بر سفال مینایی نشان می‌دهد که گویا مفهوم این نبرد در گسترۀ زمان، تحت‌تأثیر جانشینی، تغییر و فراموشی عناصر پیشین قرارگرفته، ولی به‌عنوان میراثی پویا در محتوای ناخودآگاه جوامع جریان داشته است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| کهن الگو؛ قهرمان؛ اژدهاکشی؛ دورۀ میانی اسلامی؛ سفال مینایی | ||
| مراجع | ||
|
ابوریحان‌بیرونی، محمدبن احمد، 1353، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم. تجدید نظر: سیدجلال همایی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم، 1387، اسطوره، بیان نمادین. چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش
- انوشه، حسن، 1381، فرهنگ‌نامه ادب فارسی (دانشنامه ادب فارسی).جلد2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- اوستا، 1399، کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. گزارش: جلیل دوستخواه،جلد1، چاپ 21، تهران: انتشارات مروارید.
- ب‍خ‍ت‍ورت‍اش، ن‍ص‍رت‌ال‍ل‍ه، 1380، نشان رازآمیز: گردونه خورشید یا گردونه مهر. تهران: مؤسسه انتشاراتی-فرهنگی فروهر.
- برتلس، ی. ا.، 1960، شاهنامۀ فردوسی (متن انتقادی). جلد1، مسکو: اداره انتشارات ادبیات خاور دور.
- بندهش، 1395، دادگی، فرنبغ، گزارنده مهرداد بهار. چاپ پنجم، تهران: انتشارات توس.
- بنونیست، امیل، ۱۳77، دین ایرانی بر پایه متن‌های معتبر یونانی. ترجمۀ بهمن سرکاراتی، چاپ سوم، تهران: انتشارات قطره.
- بهار، مهرداد، 1376، از اسطوره تا تاریخ. چاپ اول، تهران: نشر چشمه.
- بهار، مهرداد، 1381، پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و پاره دویم). چاپ هشتم، تهران: نشر آگه.
- پاکباز، رویین، 1379، نقاشی ایران از دیرباز تاکنون. تهران: انتشارات نارستان.
- پرادا، ایدت، 1386، هنر ایران باستان. ترجمۀ یوسف مجیدزاده، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- پوپ، آرتور اپهام؛ و آکرمن، فیلیس، 1387، شاهکارهای هنر ایران از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز. ترجمۀ نجف دریابندری، جلد نهم، چاپ نخست، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- ثمینی، نغمه، 1387، تماشاخانه اساطیر (اسطوره و کهن‌نمونه در ادبیات نمایشی ایران). چاپ اول، تهران: نشر نی.
- خوارزمی، حمیدرضا؛ صرفی، محمدرضا؛ مدبری، محمود؛ و شریف‌پور، عنایت‌الله، 1392، «تکوین و تحول قهرمانان در گذر از اسطوره به حماسه». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارۀ 9(33)، صص: 63-85.
- داتی، ویلیام، 1392، اساطیر جهان. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.
- دیاکونوف، ایگور، میخائیلوویچ، 1345، تاریخ ماد. ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: ترجمه و نشر کتاب.
- رستگار فسایی، منصور، 1379، اژدها در اساطیر ایران. تهران: انتشارات توس.
- رضایی‌دشت‌ارژنه، محمود، 1388، «رستم اژدهاکش و درفش اژدها پیکر». پژوهش‌های ادبی، سال 6، شمارۀ 24، صص: 53-79.
- سرکاراتی، بهمن، 1398، سایه‌های شکارشده: گزیده مقالات فارسی. چاپ سوم، تهران: طهوری.
- شایگان، داریوش، 1381، بت‌های ذهنی و خاطره ازلی. چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- شمیسا، سیروس، 1380، نقد ادبی. چاپ دوم، تهران: انتشارات فردوس.
- شمیسا، سیروس، 1387، بیان. چاپ سوم، تهران: نشر میترا.
- شوالیه، ژان؛ و گربران، آلن، 1384، فرهنگ نمادها. جلد 1، ترجمه و تحقیق: سودابه فضایلی، چاپ دوم، تهران: انتشارات جیحون.
- صمدی، مهرانگیز، 1383، ماه در ایران از قدیمی‌ترین ایام تا ظهور اسلام. چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
- عبداله؛ زهرا؛ و شایسته‌فر، مهناز، 1392، «نقش و نماد اژدها در نگارگری ایرانی»، پیکره، پاییز و زمستان، دورۀ 2، شمارۀ 4، صص: 43-58.
- فردوسی، ابوالقاسم، 1386، شاهنامه. تصحیح: جلال خالقی مطلق، (9 جلد)، تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی.
- قائمی، فرزاد، 1389، «تفسیر انسان‌شناختی اسطورۀ اژدها و بن‌مایۀ تکرارشوندۀ اژدهاکشی در اساطیر». جستارهای ادبی، زمستان، شمارۀ 171، صص: 1-26.
- کادن، جان‌آنتونی، 1387، فرهنگ توصیفی ادبیات و نقد. ترجمۀ کاظم فیروزمند، چاپ دوم، تهران: انتشارات شادگان.
- کاشانی، ابوالقاسم عبدالله، 1386، عرایس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب. به‌کوشش ایرج افشار، تهران: نشر المعی.
- کالیکان، ویلیام، 1385، باستان‌شناسی و تاریخ هنر در دوران مادی‌ها و پارسی‌ها. ترجمۀ گودرز اسعدبختیار، چاپ دوم، تهران: انتشارات پازینه.
- کریمی، فاطمه؛ و کیانی، محمد یوسف، 1364، هنر سفالگری دوران اسلامی ایران. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مرکز باستان‌شناسی ایران.
- گرجی، مصطفی؛ و تمیم‌داری، زهره، 1391، «تطبیق پیر مغان دیوان حافظ با کهن‌الگوی پیر خردمند یونگ». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، پاییز، شمارۀ 28، صص: 151-177.
- گورین، ویلفرد، 1388، درآمدی بر شیوه‌های نقد ادبی. ترجمۀ زینب حیدری مقدم و علیرضا فرحبخش، تهران: انتشارات رهنما.
- مختاریان، بهار، 1389، درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. تهران: نشر آگه.
- مسعودی، علی‌بن الحسین، 1382، مروج الذهب و معادن الجوهر. جلد 1، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ هفتم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مک‌کال، هنریتا، 1386، اسطوره‌های بین‌النهرینی. ترجمۀ عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
- مورنو، آنتونیو، 1392، یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمۀ داریوش مهرجویی، چاپ هفتم، تهران: نشر مرکز.
- نایب‌زاده، راضیه؛ و سامانیان، صمد، 1394، «اژدها در اسطوره‌ها و فرهنگ ایران و چین». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 11، شمارۀ 38، صص: 235-269.
- نایب‌زاده، راضیه؛ و سامانیان، صمد، 1395، «بررسی تأثیر تفکرات شیعی در کاربست نقش اژدها در آثار هنری ایران». فصلنامۀ علمی پژوهشی نگره، شمارۀ 40، صص: 75-85.
- نعمتی، محمدرضا؛ شراهی، اسماعیل؛ و صدرائی، علی، 1399، «پژوهشی در سفالینه‌های قالب‌زدۀ محوطۀ زلف‌آباد فراهان». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال 10، شمارۀ 26، صص: 119-140.
- واحددوست، مهوش، 1387، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.
- هال، جیمز، 1393، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
- یزدانی، ملیکا؛ احمدی، حسین؛ امامی، سیدمحمدامین؛ و عبدالله‌خان گرجی، مهناز، 1394، «گاه‌نگاری سفال مینایی براساس نمونه‌های کتیبه‌دار». نشریۀ هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، دورۀ 20، شمارۀ 3، صص: 45-56.
- یزدانی، ملیکا؛ احمدی، حسین؛ امامی، سیدمحمدامین؛ لامعی‌رشتی، محمد؛ آقاعلی‌گل، داوود؛ عبدالله‌خان‌گرجی، مهناز؛ و چوبک، حمیده، 1396، «شناخت فنون ساخت و اجرای لایه زراندود در سفال مینایی، براساس مطالعات میکروسکوپی و منابع کهن». نشریۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ 7، شمارۀ 14، صص: 161-178.
- یشت‌ها، الف، 1377، ابراهیم پورداوود، جلد اول، چاپ نخست، تهران: انتشارات اساطیر.
- یشت‌ها، ب، 1377، ابراهیم پورداوود، جلد دوم، چاپ نخست، تهران: انتشارات اساطیر.
- Abdollah, Z. & Shayestehfar, M., 2014, “The Icon and Symbol of Dragon in Persian Literature and Painting”. Peikareh, Vol. 2, Issue 4, Pp: 43-58.
- Aga-Oglu, M., 1946, “The Origin of the Term Mina and Its Meanings”. Journal of Near Eastern Studies, Vol. 5, No. 4, Pp: 241-256.
- Anoushe, H., 2002, Literary Encyclopedia. Tehran: Publishing Organization of Iranian Ministry of Culture and Islamic Guidance.
- Bahar, M., 1997, Az usṭūrah tā tārīkh. Tehran: Cheshmeh
- Bahar, M., 2002, Pazhuhishi dar asatir-i Iran. Tehran: Agah
- Bakhtoortash, N., 2001, Mysterious Sign: Sun dial or Dial the Persian month Mehr. Tehran: Cultural Fravahar Organization.
- Benveniste, E., 1998, The Persian Religion according to the chief Greek texts. Translated by Bahman Sarkarati, Tehran: Ghatreh.
- Bertels, A. E., 1960, Shāx-nāme Firdousi (Kriticheskij Tekst), (scholarly Persian text) Volume 1: Moscow: Izdatel’stvo Nauka.
- Biruni, A., 1353, Altafhim Le-alavayel Sanaat Altanjim. Translated by: Jalal Aldin Homay, Tehran: Babak.
- Bondahesh, 2001, Frnbagh Dadegi. Translated by: Mehrdad Bahar, Tehran: Tous,
- Chevalier, J. & Gheerbrant, A., 2005, Dictionnaire des Symboles. Translated by: Soudabeh Fazayeli, Vol. 1, Tehran: Jeihoon.
- Cifarelli, M., 2017, “Archaeological Evidence for Small Scale Crisis: Hasanlu between Destructions”. Book: From Crisis to Collapse: Archaeology and the Breakdown of Social Order. Aegis. Actes de Clloques. Chapter 10, Vol. 11, Pp: 205-231, https://www.researchgate.net/publication/322602836.
- Cirlot, J. E., 2002, A Dictionary of Symbols. Dover Publications, Taylor & Francis e-Library.
- Cuddon, J. A., 2008, A dictionary of Literary Terms and Literary Theory. Translated by: Kazem Firouzmand, Tehran: Shadegan.
- Diakonoff, I. M., 1966, History of Media. Translated by: Karim Keshavarz, Tehran: Tarjome Va Nashre Ketab
- Doostkhah, J., 2006, Avesta; the Ancient Iranian Hymns & Texts. Tehran: Morvarid
- Doty, W. G., 2013, World Mythology. Translated by: Abolghasem Esmaeil-Pour, Tehran: Ostooreh.
- Esmaeil-Pour, A., 2008, Mythological; Symbolic expression. Tehran: Soroush,
- Ewen, R. B., 2014, An Introduction to Theories of Personality. 7th Edition, Psychology Press
- Ferdowsi, A., 2007, Shahnameh, 8 volumes, Editor Jalal Khāleghi Motlagh. Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
- Francfort, H., 2008, “A Note on the Hasanlu Bowl as Structural Network: Mitanni-Arya and Hurrian?”. Bulletin of the Asia Institute, New Series, Vol. 22, Pp: 171-188.
- Ghaemi, F., 2011, “Anthropologic Interpretation of the Dragon Myth and the Repetitive Motif of Dragon-Slaying In Mythology”. Literary Studies, Vol. 43, No. 4 (171), Pp: 1-26.
- Gorji, M. & Tamimdari, Z., 2012, “Pire Moghan and Jung’s Archetype of Wise Old Man”. A Comparative Study Mytho-Mystic Literature Journal, Vol. 8, No. 28, Pp: 151-177.
- Green, A., 1997, “Myths in Mesopotamian art”. In: Sumerian gods and their representations. Cuneiform Monographs, Vol. 7, Pp: 135-158.
- Grube, E. J., 1976, Islamic Pottery of the 8th to the 15th Century in the Keir Collection. Faber&Faber.
- Hall, J., 2014, Illustrated Dictionary of Symbols In Eastern And Western Art. Translated by: Roghayeh Behzadi, Tehran: Farhange Moaser.
- Kalikan, W., 2006, Archeology and history of art in Median and Persian. Translated by: Goodarz Asaad Bakhtiar, Tehran: Pazineh.
- Kashani, A., 2007, Arayis ul-Javahir va Nafayis ul-Ataayib. Corrected by: Iraj Afshar, Tehran: Almai.
- Keblow Bernsted, A. M., 2003, Early Islamic Pottery Materials and Techniques. Archetype.
- Kharazmi, H.; Sarfi, M., Moddaberi, M. & Sharifpour, E., 2014, “Generation and Transformation of Heroes: From Myth to Epic Mythomystic”. Literature Journal, Vol. 9 (33), Pp: 63-85.
- Kuehn, S., 2012, “The Dragon in Medieval Islamic Astrology and its Indian and Iranian Influences”. Paper delivered on 3 February 2012 at the Indira Gandhi National Centre for the Arts. New Delhi, India, Pp: 1-36
- Kuehn, S., 2011, The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art. Leiden, Boston: Brill.
- Mason, R.; Tite, B. & Michael, S., 1997, “The beginnings of tin-opacification of pottery glazes”. Archaeometry, Vol. 39, Issue 1, Pp: 41-58
- Masoudi, A., Murūj aḏ-Ḏahab wa-Maʿādin al-Jawhar. Translated by: Abolghasem Payandeh, vol. 1, Tehran: Scientific and Cultural Press.
- McCall, H., 2007, Mesopotamian Myths. Translated by: Abbas Mokhber, Tehran: Markaz.
- McClary, R. P., 2020, “Calouste Gulbenkian, his Mina’i Ware, and the Changing Islamic Art Market in the Early Twentieth Century”. Muqarnas, No. 37(1), Pp: 325-343
- Miller, R. D., 2014, “Tracking the Dragon across the Ancient near East”. Archív Orientální, Vol. 82, No. 2, Pp: 225–245.
- Moktarian, B., 2010, “An Introduction to the Mythological Structure of Shahnameh”. Tehran: Agah.
- Moreno, A., 2013, Jung, Gods, and Modern Man. Translated by: Dariush Mehrju’i, Tehran: Markaz.
- Nayebzadeh, R. & Samanian, S., 2016, “The Influence of Shia Ideology in using Dragon Figure in Iranian Arts”. Negareh Journal, Vol. 11, Issue 4, Pp: 75-85.
- Nayebzadeh, R. & Samanian, S., 2015, “Dragon in Myths and Culture of China and Iran Mytho-Mystic”. Literature Journal, Vol. 11, Issue 38, Pp: 237-271.
- Nemati, M.; Sharahi, E. & Ali, S., 2020, “Research on Molded Pottery in Zolfaabad Site of Farahan”. Pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran, Vol. 10, No. 26, Pp: 119-140.
- Pakbaz, R., 2000, Naqqash-i Iran. Tehran: Narestan.
- Pope, A. U. & Ackerman, Ph., 2008, A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present. Translated by: Najaf Daryabandari, Tehran: Scientific and Cultural.
- Porada, E., 2007, The Art of Ancient Iran. Translated by: Yousef Majidzadeh, Tehran: Tehran University.
- Rastegar Fasaii, M., 2000, Dragon in Persian mythology. Tehran: Toos
- Rezaee Dasht Arzhane, M., 2009, “Rostam, the Dragon Killer, & The Dragon-Sized Banner”. Literary Research, Vol. 6, No. 24, Pp: 53-79.
- Samadi, M., 1994, The moon in Iran from the earliest days to the rise of Islam. Tehran: Cultural science.
- Samini, N., 2008, Tamashakhane-ye Asatir. Tehran: Nei.
- Sarkarati, B., 2019, Sayehaye shekarshode. Tehran: Tahouri.
- Shamisa, S., 2001, Literary Criticism. Tehran: Ferdows.
- Shamisa, S., 2007, Bayan. Tehran: Mitra.
- Shayegan, D., 2002, Idols of the mind and perennial memory. Tehran: Amir Kabir
- Smith, G. E., 1919, “Dragons And Rain Gods”. Bulletin of the John Rylands Library, Vol. 5, No. 3-4, Pp: 317-380.
- URL 1: https://asia.si.edu/object/F1943.3/
- URL 2: https://www.clevelandart.org/art/1943.658.b (28 May 2021)
- URL 3: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/454874 (1/07/2021)
- URL 4: https://www.akg-images.co.uk/archive/-2UMEBM2SDQAY.html
- URL 5: https://www.si.edu/object/fsg_S1986.114 3 June 2021
- URL 6: https://asia.si.edu/object/F1948.15/
- URL 7: http://shahnama.caret.cam.ac.uk/new/jnama/card/cemanuscript:1928162730
- URL 8: http://kiwihellenist.blogspot.com/2018/11/tiamat-and-other-dragons.html
- URL 9: https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1896-0619-1.
- URL 10: https://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/kudurru-king-melishipak-ii
- Vahed Doost, M., 2008, The mythological Symbols in Shahname of Ferdowsi. Tehran: Soroush.
- Watson, O., 1994, “Documentary Mina’i and Abu Zaid’s Bowls”. In: ed. R. Hillenbrand, Art of the Saljuqs in Iran and Anatolia, Costa Mesa, Calif. Mazda Publisher, Pp: 170-180
- Watson, O., 2020, Ceramics of Iran: Islamic Pottery in the Sarikhani Collection. Yale University Press
- Wen, R. & Pollard, M., 2014, “The pigments applied on the Mina’i wares and the correlation with Chinese blue-and-white porcelain”. Archaeometry, Vol 58, Issue 1, Pp: 1-16.
- Wilfred, G., 2009, A Handbook of Critical Approaches to Literature. Translated by: Zeynab Heidari Moghaddam & Alireza Farahbakhsh, Tehran: Rahnama.
- Yashtha, 1998, Translated by Ebrahim Poordavood, Vol. 1, Tehran: Asatir.
- Yashtha, 1998, Translated by Ebrahim Poordavood, Vol. 2, Tehran: Asatir.
- Yazdani, M.; Ahmadi, H.; Emami, S. M. A.; Abdollahkhan Gorji, M., 2016, “Chronology of Mina’i Ware based on in Scripted Samples”. Honar-Ha-Ye-Ziba Honar-Ha-Ye Tajassomi, Vol. 20, Issue 3, Pp: 45-56.
- Yazdani, M.; Ahmadi, H.; Emami, S. M. A.; Lamehi Rashti, M.; Agha-Aligol, D.; Abdollahkhan Gorji, M. & Choubak, H., 2017. “Technological Study of Gilded Mina’i Ware Based on Microscopic Investigation and Historical Documents”. Pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran, Vol. 7, No. 14, Pp: 161-178. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 473 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 661 |
||