پل بیستون در شاهراه خراسان-بغداد: ویژگی‌های معماری، روند شکل‌گیری و تاریخ‌گذاری | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| دوره 12، شماره 32، تیر 1401، صفحه 215-248 اصل مقاله (3.35 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2022.24609.2355 | ||
| نویسنده | ||
| یوسف مرادی* | ||
| استادیار پژوهشکدۀ باستان شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران | ||
| چکیده | ||
| بیستون از دیرباز همواره در مسیر پررفت‌وآمد کاروان‌های بازرگانی و نظامی، هیئت‌های سیاسی، سفرهای شاهانه به‌همراه کارگزاران سلطنتی، پیک‌های حکومتی، زائران عتبات‌عالیات و حاجیان قرار داشته است. این گروه‌ها برای ورود و خروج از بیستون به ناچار باید از روی پل بیستون گذر می‌کرده‌اند؛ از این‌رو به‌دلیل اهمیت فراوان این پل، بازسازی، مرمت و نگه‌داری آن همواره موردتوجه حکومت‌ها بوده است. پل بیستون در مسیر جادۀ خراسان بزرگ به بغداد در راستای شرقی-غربی برروی رودخانۀ دینورآب در حاشیۀ شرقی شهر کنونی بیستون قرار دارد. این پل 145 متر طول دارد و دارای 6 دهانه است. اجزای معماری تشکیل‌دهندۀ پل عبارتنداز: بستر پل، پایه‌های سنگی، پشت‌بندها، طاق دهانه‌ها، جان‌پناه‌ها و گذرگاه. پایه‌های پل با لاشه‌سنگ و ملات شفتۀ آهک و روکار از سنگ‌های تراش‌خورده در اندازه‌های مختلف ساخته شده است. دیوارها، پشت‌بندها و طاق‌های پل را با آجرهایی در ابعاد و رنگ‌های متفاوت ساخته‌اند. تا پیش از انجام پژوهش‌های باستان‌شناختی در اطراف این پل، که به سرپرستی نگارنده در سال‌های 1380 و 1381 ه‍ش. انجام‌گرفت، پژوهشگران ساخت آن‌را به دورۀ صفویه نسبت می‌دادند؛ اما کاوش‌های باستان‌شناختی و مطالعات معماری نشان‌داد که این پل در هشت مرحله و در زمان‌های مختلف بنیان‌گذاری، بازسازی و مرمت شده است. زمان‌بندی ساخت بخش‌های مختلف پل از طریق بررسی شواهد باستان‌شناختی، مطالعات مقایسه‌ای، بررسی نوع مصالح به‌کاررفته، چگونگی کاربرد آن‌ها و هم‌چنین آزمایش‌های سن‌سنجی به روش ترمولومینسانس مشخص شده است. نتایج این پژوهش‌ها نشان‌داد که پایه‌های سنگی پل بیستون در اواخر دورۀ ساسانی ساخته شده‌اند؛ اما ادامۀ ساخت پل همانند دیگر طرح‌های زیرساختی ساسانی در بیستون به‌طور ناگهانی متوقف شده است. پس‌ازآن حسنویه‌ها، یکی از حکومت‌های محلی نیمۀ غربی ایران، ساخت این پل را به اتمام رسانده‌اند و در ادوار سپسین (سلجوقی، ایلخانی، صفوی، قاجار و پهلوی اول) نیز بخش‌هایی از این پل بازسازی و مرمت شده است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| پل؛ بیستون؛ تاریخ گذاری؛ آب شکن؛ طاق؛ پشت بند | ||
| مراجع | ||
|
- آذرنگ، عبدالحسین، 1375، «بیستون». دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر: غلامعلی حدادعادل، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف، جلد اول، صص: 205-197.
- ابن‌اثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن محمد شیبانی جزری، 1383، تاریخ الکامل. ترجمۀ حمیدرضا آژیر، 12 جلد، تهران: انتشارات اساطیر، جلد 12.
- ابن‌الجوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن محمد، 1359، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک. الدکن: دائره‌المعارف الاسلامیه.
- ابن‌خلدون، ابوزید عبدالرحمان بن محمد، 1383، العبر: تاریخ ابن خلدون. ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، جلد 3.
- ابن عماد، ابی الفلاح عبدالحی ابن العماد الحنبلی، بی‌تا، شذرات الذهب. بیروت: دار احیا التراث العربی، جلد 3.
- ابن‌مسکویه رازی، ابوعلی، 1376، تجارب الامم. ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: انتشارات توس، جلد 6.
- ابودلف، مسعربن مهلهل خزرجی، 1342، سفرنانه ابودلف در ایران با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی. ترجمۀ سید ابوالفضل طباطبایی، تهران: انتشارات زوار.
- ادیب‌الملک، عبدالعلی خان، 1364، سفرنامۀ ادیب‌الملک به عتبات. به‌تصحیح: مسعود گلزاری، تهران: انتشارات دادجو.
- اذکایی، پرویز، 1367، فرمانروایان گمنام. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
- اذکایی، پرویز، 1374، «آل حسنویه». در: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، 14جلد، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 1، صص: 687-684.
- اقبال آشتیانی، عباس، 1388، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری. تهران: انتشارات امیرکبیر.
- الروذراوری، ظهیرالدین ابوشجاع محمد ابن الحسین، 1344، تجارب الامم. به‌تصحیح: ه. ف. آمدروز، بغداد: بی‌نا.
- القاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، 1348، تاریخ الجایتو. به اهتمام: مهین همبلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اولیویه، گیوم آنتوان، 1371، سفرنامۀ اولیویه: تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران در دورۀ آغازین عصر قاجار. ترجمۀ محمد طاهر میرزا، تصحیح و حواشی: غلامرضا ورهرام، تهران: انتشارات اطلاعات.
- بایندر، هنری، 1370، سفرنامه هانری بایندر: کردستان، بین النهرین و ایران. ترجمۀ کرامت‌الله افسر، تهران: انتشارات فرهنگسرا یساولی.
- بامداد، مهدی، 1378، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری. 6 جلد، تهران: انتشارات زوار، جلد 4.
- جیهانی، ابوالقاسم ابن احمد، 1368، اشکال العالم. ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
- خان‌مرادی، مژگان، 1393، «گزارش سومین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی پل بیستون». بیستون: مرکز استاد پایگاه میراث جهانی بیستون، (منتشر نشده).
- خان‌مرادی، مژگان، 1393، «سومین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی پل بیستون». مجموعه مقاله‌های باستان‌شناسی در بیستون: اقدامات و فعالیت‌های باستان‌شناسی در پایگاه میراث جهانی بیستون، به‌کوشش: حسین راعی و مژگان خان‌مرادی، تهران: نشر ایران نگار، صص: 119-104.
- خواندمیر، غیاث‌الدین، 1372، مآثرالملوک به ضمیمه خاتمه خلاصه الاخبار و قانون همایونی. به‌تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: رسا.
- رشید یاسمی، غلامرضا، 1370، کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- روژبیانی، محمد جمیل، 1353، «امارت و فرمانروایی بنی‌عیار در غرب ایران از سال 380 هجری تا سال 510 هجری». در: مجموعه مقالات چهارمین کنگره تحقیقات ایرانی، به‌کوشش: محمد حسین اسکندری، تهران: انتشارات دانشگاه پهلوی، صص127-91.
- رهبر، مهدی، 1357، علائم حجاران ساسانی در بیستون. تهران: مرکز اسناد میراث‌فرهنگی کشور، (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1386، «چهارمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون».تهران: مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1387، «پنجمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون». تهران: مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، (منتشر نشده).
- زکی، محمدامین، 1350، کورد و کوردستان. بغداد: چاپخانۀ دارالسلام، جلد 2.
- شاه‌محمّدپور، علیرضا، 1383، «علائم حجاری شده بر سنگ‌های تخت سلیمان». مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران: حوزۀ شمال‌غرب، به‌کوشش: مسعود آذرنوش، تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، صص: 150-141.
- صدفی، رزق الله منقریوس، 1325، تاریخ دول الاسلام. مصر: چاپخانۀ هلال، جلد 1.
- فلاندن، اوژن، 1356، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران. ترجمۀ حسین نور صادقی، تهران: انتشارات اشراقی.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1355، «بنای سنگی تاق‌گرا». فرهنگ معماری ایران، شمارۀ 4، صص: 24-4.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1374، معبد آناهیتا کنگاور: کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی و بازسازی و احیای معبد ناهید و تاق‌گرا. تهران: انتشارات میراث‌فرهنگی کشور.
- گلزاری، مسعود، بی‌تا، کرمانشاهان ـ کردستان. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- علی‌بیگی، سجاد، 2012، «سنگ‌های تراش‌خورده و نشان حجاران دورۀ ساسانی در محوطۀ پارتی بیستون». ساسانیکا، شمارۀ 6، صص: 15-1.
- لسترنج، گی.، 1373، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مخلصی، محمد علی، 1379، پل‌های قدیمی ایران و تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- مستوفی‌قزوینی، حمدالله، 1362، نزهة القلوب. به‌اهتمام و تصحیح: گای لسترنج، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
- مرادی، یوسف، 1380، «گزارش اولین فصل پژوهش‌های باستان‌شناختی پل بیستون». تهران: مرکز اسناد میراث‌فرهنگی کشور، (منتشر نشده).
- مرادی، یوسف، 1381، «گزارش دومین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی پل بیستون». تهران: مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، (منتشر نشده).
- مرادی، یوسف، 1383، «گزارش مقدماتی پژوهش‌های باستان‌شناختی پل بیستون»، فرهنگ کرمانشاه، شمارۀ 8 و 9، صص: 47-37.
- مرادی، یوسف، 1397، «سرماج"دکان": محل گردهمایی پادشاهان جهان». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 17، صص: 180-161.
- ناصرالدین‌شاه، 1362، سفرنامه عتبات ناصرالدین شاه قاجار. به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات فردوس.
- نخجوانی، حسین، 1343، مواد التوایخ. تهران: انتشارات ادیبه.
- ویلبر، دونالد. ن.، 1365، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- Abu-Dolaf, M. M., 1964, Travels in Iran. Persian translation of V. Minorsky by A. Ṭabāṭabāʾī, Tehran: Zavar (in Persian).
- Adib al-Mulk, A., 1985, Adib al-Mulk’s Account of Travel to the Holy Shrines. edited by M. Golzari, Tehran: Dadju (in Persian).
- Al-Ruzrawari, Z. A., 1926, Tajarib al-umam (Experiences of Nations). edited by: H. F. Amadroz, Baghdad (in Persian).
- Al-Qashani, A., 1348, Tarikh-e Uljaitu (The History of Uljaitu). edited by: M. Hambeli, Tehran: The Institute for Translation and Publication (in Persian).
- Alibaigi, S., 2012, “Cut-stone Blocks and Sasanian Masons’ Marks at the Parthian Site in Bisotun”. Sasanika, No. 6, Pp: 1-15 (in Persian).
- Azarang, A., 1996, “Bisotun”. in: Gh. Haddad Adel (ed.), Encyclopaedia of Islamic World, Tehran: The Islamic Encyclopaedia Foundation, Pp: 197-205 (in Persian).
- Azkaei, P., 1988. Anonymous Rulers. Tehran: Mahmud Afshar Foundation (in Persian).
- Azkaei, P., 1995, “Ḥasanwayhids”. in: K. Mousavi-Bojnourdi (ed.), The Great Islamic Encyclopedia, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia, Pp: 684-687 (in Persian).
- Azarnoush, M., 1981. “Excavations at Kangavar”. Archäologische Mitteilungen aus Iran, No. 14, Pp: 69-94.
- Bamdad, M., 1999, The Autobiography of Iranian Dignitaries from the 12, 13, and 14 Centuries A.H.. Tehran: Zavar (in Persian).
- Binder, H., 1887, Au Kurdistan, en Mésopotamie et en Perse, Paris: Maison Quantin (in Persian).
- Eqbal Ashtiani, A., 2001, The History of Mongols from Changiz to the Establishment of the Timurid Dynasty. Tehran: AmirKabir (in Persian).
- Flandin, E., 1851, Voyage en Perse, translated by Hossain Noorsadeghi. Tehran: Eshraghi (in Persian).
- Golzari, M., (n.d). Kermanshahan-Kurdistan. Tehran: Society for the National Heritage of Iran (in Persian).
- Ibn al-Athir, E., 2004, Tarikh-i al-Kamil (The Complete History). Translated by: H. Azhir, Tehran: Astatir (in Persian).
- Ibn al-Jawzi, A., 1940, Al-Muntaẓam fī taʼrīkh al-mulūk wa-al-umam (Regular in the History of Nations and Kings). Deccan: Maṭbaʻat Dāʼirat al-Maʻārif al-ʻUthmānīyah (in Persian).
- Ibn al-Khaldun, A., 2004, Kitāb al-Ibar (Book of Lessons: The History of Ibn al-Khaldun). Translated by: A. Ayati, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies (in Persian).
- Ibn al-Emad, A., (n.d). Shazarat al-Zahab fi Akhbar man Zahab (Nuggets of Gold in the News of those Who Have Gone). Beirut: Ibn Kathir House (in Persian).
- Jayhani, A. A., 1989, Ashkal al-Alam. Translated by: A. Kateb, Mashhad: Astan-e Qods-e Razavi.
- Kambakhash Fard, S., 1976, “The Stone Monument of Taq-e Gira”. Farhang-e memari Iran, No. 4, Pp: 4-24 (in Persian).
- Kambakhash Fard, S., 1995, The Anahita Temple at Kangavar: Archaeological Excavations, Surveys, Reconstruction and Architectural Restoration of the Nahid Temple and Taqe-Gera. Tehran: Cultural Heritage Organization (in Persian).
- Khanmoradi, M., 2014, Report on the Third Season of Archaeological Excavation at Bisotun. Bisotun: Archive of the World Heritage Site of Bisotun (in Persian).
- Khanmoradi, M., 2014, “The Third Season of Archaeological Excavations at Bisotun”. in: H. Raei and M. Khanmoradi (eds.), Archaeology Activities at Bisotun, Tehran: Nashr-e Iran Negar, Pp: 104-119 (in Persian).
- Khvandmir, Gh. A., 1993, The Qanun-e Humayuni (The Regulations of Humayun). edited by: M. H. Mohades, Tehran: Rasa (in Persian).
- Kleiss, W., 1990, “Brücken aus safavidischer und qadjarischer Zeit in Süd-und Westiran-III”. Archäologische Mitteilungen aus Iran, No. 23, Pp: 275-289.
- Kleiss, W., 1996a, “Das safavidische Karavanserail und die safavidische Brücke bei Bisutun”. in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.), Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, 243.
- Kleiss, W., 1996b, “Die sasanidische Brücke und das Paradeisos”, in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.). Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, Pp: 99-113.
- Kleiss, W., 1996c, “Die Steinmetzzeichen”. in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.), Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, Pp: 129-130.
- Le Strange, G., 1905, The Lands of the Eastern Caliphate. Cambridge: University Press (in Persian).
- Luschey, H., 1969, “Problems of Bistun”. in: The Memorial Volume of the Vth International Congress of Iranian Art and Archaeology, Tehran, Isfahan, Shiraz, 11th, 18th April 1969, Tehran: Ministry of Culture and Art, Pp: 295-299.
- Luschey, H., 1996a., “Orte in der Nachbarschaft von Bisutun”, in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.). Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, Pp: 261-264.
- Luschey, H., 1996b, “Die sasanidische Quadern in Bisutun”, in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.). Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, 91.
- Luschey, H., 1996c, “Der sasanidische Werkplatz am Berghang”. in: W. Kleiss & P. Calmeyer (eds.), Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, 93.
- Luschey, H., 1996d, “Die sasanidischen Kapitelle”. in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.), Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, Pp: 89-90.
- Luschey, H., 2013, “Bisotun II. Archeology”. in: Ehsan Yarshater (ed.), Encyclopedia Iranica, vol. IV, fasc. 3, London: Rouledge and Kegan Paul, Pp: 291-299.
- Mokhlesi, M. A., 2000, Iranian Ancient Bridges, Tehran: Cultural Heritage Organization (in Persian).
- Moradi, Y., 2001, Report on the First Season of Archaeological Excavation at Bisotun Bridge. Tehran: Archive of the Iranian Center for Archaeological Research (in Persian).
- Moradi, Y., 2002, Report on the Second Season of Archaeological Excavation at Bisotun Bridge. Tehran: Archive of the Iranian Center for Archaeological Research (in Persian).
- Moradi, Y., 2004, “Preliminarily Report on the Archaeological Investigations at Bisotun Bridge”. Farhang-e Kermanshah, Nos. 8-9, Pp: 37-47 (in Persian).
- Moradi, Y., 2018, “Sarmāj “Dukkān”: A Gathering Place for the World’s Kings”. Pazhohesh-ha-ye bastanshenasi Iran, No. 17, Pp: 161-180 (in Persian).
- Mustawfi al-Qazwini, H., 1983, Nuzhat al-Qulub. edited by: Guy le Strange, Tehran: Donya-ye Ketab (in Persian).
- Nakhjavani, H., 1964, Mavad al-Tawarikh. Tehran: Adibeh Publisher (in Persian).
- Naser al-Din Shah, 1983, Naser al-Din Shah’s Account of Travel to the Holy Shrines, edited by Iraj Afshar. Tehran: Tous Publisher (in Persian).
- Olivier, G. A., 1807, Voyage dans l’empire othoman. l’Égypte et la Perse, 5, Paris: H. Agasse (in Persian).
- Rahbar, M., 1978, Sasanian Masons’ Marks at Bisotun. Tehran: Archive of the Iranian Cultural Heritage Organization (in Persian).
- Rahbar, M., 2007, Report on the Fourth Season of Archaeological Excavation at Bisotun. Tehran: Archive of the Iranian Center for Archaeological Research (in Persian).
- Rahbar, M., 2008, Report on the Fifth Season of Archaeological Excavation at Bisotun. Tehran: Archive of the Iranian Center for Archaeological Research (in Persian).
- Rashid-Yasemi, Gh., 1991, The Kurds and their Racial and Historical Ties. Tehran: Mahmud Afshar Foundation (in Persian).
- Rozhbayani, M. J., 1974, “The Role of Bani Ayar in Western Iran from 380-510 A.H.”. in: M. H. Eskandari (ed.), Proceedings of the Fourth Symposium of Iranian Studies, Tehran: Pahlavi University, Pp: 91-127 (in Persian).
- Sadafi, R. M., 1907, Tarikh-e doval al-Islam. Egypt: al-Halal (in Persian).
- Shahmohamdpour, A., 2004, “Masons’ Marks on the Stone Blocks from Takht-e Solayman”. in: M. Azarnoush (ed.), Proceedings of the International Symposium on Iranian Archaeology; Northwestern Region, Urmia 16-18 June 2004, Tehran: Iranian Center for Archaeological Research, Pp: 141-150 (in Persian).
- Trümpelmann, H. L., 1968, “Die Terrasse des Hosrow”. Archäologischer Anzeiger, No. 83, Pp: 11-17.
- Wilber, D. N., 1955, The Architecture of Islamic Iran: The Il Khanid Period. Princeton (N.J): Princeton University Press (in Persian).
- Zaki, M. A., 1971, Kurd and Kurdistan. Baghdad: Dar al-salam Press (in Persian). | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 461 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 539 |
||