گاهنگاری عصر مفرغ جبهۀ شمالی البرز مرکزی با تکیه بر کاوش محوطۀ قلعه بن بزرودپی شهرستان بابل | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| دوره 12، شماره 32، تیر 1401، صفحه 103-134 اصل مقاله (2.18 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2022.24603.2354 | ||
| نویسندگان | ||
| حسن فاضلی نشلی* 1؛ مجتبی صفری2؛ شیاخونگ وهو3؛ هدایت کلواری جانکی4؛ یودیت تومالسکی5 | ||
| 1استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||
| 2استادیار گروه باستان شناسی مؤسسه غیرانتفاعی نیما، محمودآباد، مازندران، ایران. | ||
| 3استاد گروه باستان شناسی، دانشگاه پکن، چین. | ||
| 4کارشناسی ارشد باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||
| 5دکتری باستان شناسی، مدیر مرکز باستان شناسی آلمان (DFG) در ایران. | ||
| چکیده | ||
| در طی هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد درحالی‌که مرکز فلات ایران دچار گسست‌های فرهنگی و بحران‌های اجتماعی و زیست‌محیطی گردید و استقرارهای آن رو به افول نهاد، بخش‌هایی از نوار شمالی (به‌عبارتی استان مازندران) و شمال‌شرق ایران یکی از دوره‌های درخشان حیات خود را تجربه می‌کردند و دارای حیات دیگر گردیدند. استان مازندران، در بخش میانی جبهۀ شمالی البرز مرکزی قرار دارد و ازمنظر بافت استقرار هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد یکی از ناشناخته‌ترین نقاط ایران محسوب می‌شود. نقطۀ کلیدی و آغازین این مهم، نداشتن اطلاعاتی متقن از تسلسل گاهنگاری نسبی و مطلق منطقه است، هم‌چنین کمبود پژوهش‌های مستقل و هدفمند در بخش‌های شمالی البرز مرکزی و کرانه‌های جنوبی دریای مازندران خاصه استان مازندران، باعث گردیده که درک کافی و مناسبی از تحولات دوران مفرغ نسبت به سایر مناطق فلات ایران و به‌دنبال آن، فرصت مطلوبی برای انجام تحقیقات تطبیقی و مطالعۀ برهم‌کنش‌های فرهنگی با مناطق پیرامونی نداشته باشیم؛ لذا، نویسندگان در این پژوهش با توجه به‌ضرورت بازنگری فعالیت‌های باستان‌شناختی عصر مفرغ جبهۀ شمالی البرز مرکزی درصدد ارائه جدول گاهنگاری مطلق برای منطقه می‌باشند. نوشتار حاضر تلاش می‌کند با ارائه جدول گاهنگاری به‌روش مطلق ازطریق نتایج آزمایشگاهی منطبق بر لایه‌نگاری دقیق حاصل از کاوش محوطۀ قلعه‌بن، به مطالعه و تنظیم چارچوب گاهنگاری در عصر مفرغ جبهۀ شمالی البرز مرکزی بپردازد. هم‌چنین ازطریق گونه‌شناسی سفالی منطبق بر گاهنگاری مطلق ارائه‌شده از این محوطه، به مطالعه و تنظیم چارچوب گونه‌شناسی سفالی دورۀ مفرغ جبهۀ شمالی البرز مرکزی بپردازند. پژوهش حاضر برپایۀ چارچوب نظری تاریخی-فرهنگی نهاده شده و بر ترسیم تطور زمانی فرهنگ‌های عصر مفرغ حوزۀ پژوهش تأکید داشته است؛ لذا از دیدگاه هدف یک پژوهش بنیادی است که در ابتدا برمبنای گمانه‌زنی و کاوش محوطۀ قلعه‌بن و سپس تجزیه‌وتحلیل یافته‌های حاصل از کاوش و مطالعات کتابخانه‌ای استوار بوده است و با رویکرد توصیفی-تحلیلی درصدد تبیین یافته‌های فرهنگی است. نتایج پژوهش حاضر که براساس مطالعات آزمایشگاهی صورت‌گرفته برروی 38 نمونه به‌روش کربن 14، نشان می‌دهد قلعه‌بن، محوطۀ استقراری مربوط به فازهای پایانی عصر مس‌وسنگ در اواخر هزارۀ چهارم پیش‌ازمیلاد و سراسر دورۀ مفرغ (3300 تا 1450 پ.م.) بوده است و در پایان عصر مفرغ و اوایل عصر آهن احتمالاً به‌دلیل تحولات محیطی متروک‌شده و قابلیت خود را به‌عنوان محوطۀ استقراری از دست می‌دهد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| البرز شمالی؛ عصر مفرغ؛ محوطۀ قلعه بن؛ گاهنگاری؛ سفال خاکستری | ||
| مراجع | ||
|
- امیرکلایی، ابراهیم، ۱۳۸۷، «گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و حریم محوطۀ قلعه‌کش دابودشت شهرستان آمل». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- امیرکلایی، ابراهیم، ۱۳۸۸، «گزارش دومین فصل کاوش محوطۀ قلعه‌کش دابودشت شهرستان آمل». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- امیرکلایی، ابراهیم، 1391، «گزارش سومین فصل کاوش محوطۀ قلعه‌کش دابودشت شهرستان آمل، مازندران». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- حیدری، نرجس، 1395، «بررسی الگوهای استقراری محوطه‌های پیش‌ازتاریخی استان مازندران از دورۀ پارینه‌سنگی تا عصر آهن». رسالۀ دکتری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران (منتشر نشده).
- حیدری، نرجس؛ عباس‌نژادسرستی، رحمت؛ و فاضلی‌نشلی، حسن، 1397، «برهم‌کنش‌های فرهنگی عصر مفرغ مازندران برپایۀ داده‌های سفالی». مطالعات باستان‌شناسی، دورۀ 10، شمارۀ 1، صص: 57-74.
- حیدریان، محمود، 1390، «چگونگی سیر تحول فرهنگ‌های پیش‌ازتاریخی غرب مازندران براساس کاوش‌های باستان‌شناسی تپه کلار و پناهگاه صخره‌ای راشک کلاردشت». رسالۀ دکتری، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت‌مدرس (منتشر نشده).
- خزایی‌کوهپر، مصطفی، 1390، «بررسی فراگیر محوطه‌های باستانی قسمت مرکزی کجور مازندران». پایان‌نامۀ مقطع کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- عباس‌نژادسرستی، رحمت، 1388، «گزارش کاوش‌های باستان‌شناسی و گمانه‌زنی‌های تپه عباسی خانسر شهرستان نکا استان مازندران». اداره کل میراث‌فرهنگی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- عباسی، قربانعلی، 1390، گزارش پایانی کاوش‌های باستان‌شناختی نرگس‌تپۀ دشت گرگان. تهران: گنجینۀ نقش‌جهان.
- علایی‌طالقانی، محمود، 1381، ژئومورفولوژی ایران. تهران: انتشارات قومس.
- فاضلی‌نشلی، حسن، 1396، «گزاش کاوش و تعیین عرصه و حریم محوطۀ کمیشانی». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- فاضلی‌نشلی، حسن، 1397، «فصل اول کاوش محوطۀ قلعه‌بن و شهنه پشته شهرستان بابل». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- قاسمی‌گرجی، سرالله، 1396، «آغاز عصر آهن در دشت‌های شرقی مازندران (مطالعۀ موردی: گوهرتپه رستم کلا)». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران (منتشر نشده).
- زارع‌خلیلی، مرضیه، 1389، «مقایسۀ تطبیقی سفال‌های غار کمیشان با محوطه‌های مجاور». پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت‌مدرس (منتشر نشده).
- صفری، مجتبی؛ امیرکلایی، ابراهیم؛ مسعودی، آرمان، 1393، «محوطۀ قلعه‌کش استقرارگاهی کلیدی در عصر مفرغ البرز شمالی». همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، 5 تا 7 آبان، تهران: دانشگاه تهران.
- ماهفروزی، علی، 1379، «گزارش بررسی و مطالعه باستان‌شناسی مازندران فاز یک نکا تا گلوگاه فصل اول رودخانۀ نکا تا رستمکلا». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- ماهفروزی، علی، 1385، «گزارش فصل اول گمانه‌زنی یاقوت‌تپۀ رستمکلا بهشهر، مازندران». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- ماهفروزی، علی، 1386، «باستان‌شناسی شرق مازندران با تکیه‌بر کاوش‌های گوهرتپه». گزارش‌های باستان‌شناسی (7)، جلد دوم، مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، پژوهشکدۀ سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، صص: 347-368.
- ماهفروزی، علی، 1388، «گزارش تعیین حریم تپه قلعه‌پی». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- ماهفروزی، علی، 1389، «گزارش تعیین حریم تپه ترکام». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- ماهفروزی، علی، 1392، «کاوش‌های باستان‌شناسی تپه سد». نامورنامه، مقاله‌هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، تهران: نشر ایران نگار.
- موسوی‌کوهپر، سید مهدی؛ و عباس‌نژادسرستی، رحمت، ۱۳۸۶، «گزارش کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه کلار کلاردشت». فصل اول، مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- ناصری‌مغانلو، بابک، 1388، «گزارش بررسی باستان‌شناختی شهرستان رامسر منطقۀ اشکور، مازندران». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- موسوی‌کوهپر، سید مهدی، 1387، «گزارش کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه کلارِ کلاردشت». فصل دوم، تهران: مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- Abbas Nejad Sarasti, R., 2009, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Abbasi khansar: Neka County in Mazandaran province”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Abbasi, G.A., 2011, Final report of archaeological excavation at Narges tappeh Gorgan, plain. Tehran: Naghsh jahan treasure (in Persian).
- Amirkolaei, E., 2000, “Report of archaeological excavation of Ghale kesh Dabodasht at Amol County chapter second”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Amirkolaei, E., 2013, “Report of archaeological excavation of Ghale kesh Dabodasht at Amol County chapter third”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Arne, T., 1945, Excavations at Shah Tepe, Iran. Publication 27, Stockholm.
- Deshayes, J., 1976, “Tureng Tepe”. Iran, No. XIV, Pp: 169-71.
- Dyson, R. & Haward. Jr., 1989, “Rediscovering Hasanlu”. Expedition, No. 31 (2-3), Pp: 3-11.
- Fazeli Nashli, H., 2018, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Ghal e -ben and Shahne-poshte at Babol county”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Ghasemi Gorji, S., 2017, “Beginning of iron age at Mazandaran’s east plains Case Study: Gohar Tepe at Rostam kola”. Master thesis. Mazandaran university (in Persian).
- Helwing, B., 2007, “The rise and fall of Bronze Age centers around the Central Iranian Desert – a comparison of Tappe Hesār II and Arismān”.AMIT, Vol. 27, Pp: 35-48.
- Heidari, N., 2016, “A Survey of prehistoric sites settlement pattern in Mazandaran province from Paleolithic to the end of Iron Age”. PhD thesis in university of Mazandaran (in Persian).
- Heidari, N.; Abbasnejad, R. & Fazeli Nashli, H., 2018, “Cultural interactions at Mazandaran bronze age based on pottery data”. journal of archaeological studies. 10th period, number 1, pages: 57-74 (in Persian).
- Heidari, N.; Abbasnejad, R. & Safari, M., 2021, “Analysis settlement of prehistoric sites of Mazandaran”. Journal of archaeological studies, Vol. 12, No. 24, Pp: 63-80.
- Heydarian, M., 2011, “The manner of pre- historic cultural evaluation at west of Mazandaran based on archaeology excavation of Tepe kelar and rashk kelardasht rock shelter”. PhD thesis. Tarbiat modares university (in Persian).
- Khazaei Kuhpar, M., 2011, “Comprehensive evaluation of central part of ancient privacies at Kojur Mazandaran”. Master thesis. tarbiat modares university (in Persian).
- Mahfroozi, A.,2007, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Tepe Qaleh pey”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Mahfroozi, A., 2008, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Tepe Terkam”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Mahfroozi, A., 2009, “Archaeological excavations of Tepe Sad”. Namvarnameh, articles in the protection of the memory of Massoud Azarnoush, Tehran: Irannegar Publishing (in Persian).
- Mahfroozi, A., 2000, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Tepe Yaghout in Behshahr”. Mazandaran. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Mahforozi, A., 2001 “Archeology of East Mazandaran based on the excavations of Gohar tepe”. Archaeological Reports, No. 7, Tehran: Cultural Heritage Organization. Pp: 347-368 (in Persian).
- Mousavi Kuhpar, S. M., 2008, “Archaeological excavations in Tepe Kelar-e Kelardasht Chapter second”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Mousavi Kuhpar, S. M., Abbasnejad Sarasti, R., 2007, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Tepe Kela”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Olson, K. G. & Thornton, C. P., 2019, “Tureng Tepe a Bronze Age Centre in Northeastern Iran Revisited”. Iran, No. 59(52), Pp: 1-33
- Piller, C. K. & Mahfroozi, A., 2009, “First preliminary report on the joint Iranian-German excavations at Gohar Teppe Mazandaran Iran”. Amit, V 2/007/22ai007.3d, Pp: 1-34.
- Safari, M.; Amirkolaee, E. & Masoudi, A., 2014, “Ghale kesh tepe A key settlement in the Bronze Age of North Alborz”. International Conference of Young Archaeologists, 5th till 7th Aban, Tehran. university of Tehran (in Persian).
- Schmidt, E. F., 1933, “Tepe Hissar Excavations at 1931”. The Museum Journal, Vol. XXIII, No. 4, Published by The University Museum Philadelphia.
- Schmidt, E. F., 1937, Excavations atTepe Hissar Damghan. Pennsylvania University press Philadelphia.
- Stronach, D., 1972, “Yarim Tepe in excavation in Iran”. The British Contribution. Organizing Committee of the Sixth International Congress of Iranian Art and Archaeology, Oxford.
- Thornton, C. P., 2013, “Northeastern Iran”. In: D.T, Potts (ed.), The Oxford Handbook of Iranian Archaeology, New York: Oxford University Press, Pp: 179-202.
- Thornton, C. P.; Salzmann, A. & Dyson, R., 2013, “Tepe Hissar and the fourth millennium of Northeastern Iran”. In: C. Petrie (ed.), Ancient Iran and its Neighbors, London: Oxbow Books, Pp: 131-144.
- Vahdati, A.; Biscione, R.; Farina, R. L.; Mashkour, M.; Tengberg, M.; Fathi, H. & Mohaseb, A., 2019, “Preliminary report on the first season of excavations at Tepe Chalow”. New GKC (BMAC) finds in the plain of Jajarm, NE Iran, in The Iranian plateau during the Bronze Age, eds. Pp: 179-200, By Jan-Waalke Meyer, Emmanuelle Vila, Marjan Mashkour, Michèle Casanova and Régis Vallet, Maison de l’Orient et de la Méditerranée – Jean Pouilloux.
- Zare Khalili, M., 2010, “Comparative comparison of Komishan cave potteries with adjacent areas”. Master thesis. Tarbiat Modares university (in Persian). | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 583 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 493 |
||