مطالعه کارکرد معماری و گونه‌شناسی قلعه‌های دستگردان طبس در دوره اسلامی | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| مقاله 6، دوره 11، شماره 31، اسفند 1400، صفحه 127-156 اصل مقاله (5.33 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2020.21027.2082 | ||
| نویسندگان | ||
| محمدابراهیم زارعی* 1؛ بهرام عنانی2؛ خدیجه شریف کاظمی3 | ||
| 1استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران | ||
| 2دانشجوی دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران. | ||
| 3دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران. | ||
| چکیده | ||
| قلعه‌ها بناهای امن و مستحکمی هستند که در گذشته در نقاط مهم و گذرگاه‌ها ساخته می‌شدند. موقعیت جغرافیایی استان خراسان جنوبی به‌لحاظ ویژگی‌های طبیعی، چون: رشته‌کوه‌ها و دشت‌های کم‌ارتفاع، هویت خاصی بدین‌منطقه بخشیده و کم‌آبی و خشک‌سالی محیط موجب بی‌ثباتی سیاسی و درنتیجه معماری امنیتی و ساخت قنات را در سازگاری با محیط به‌وجود آورده است. بخش دستگردان در محدودۀ جغرافیایی غربی استان خراسان جنوبی قرار دارد و به‌دلیل شرایط ویژۀ جغرافیایی، مانند: قرارگیری در حاشیۀ کویر لوت و دور بودن از مراکز شهری و خدماتی بزرگ، تبدیل به منطقه‌ای غیرقابل دسترس از مراکز حکومتی طی دوره‌های مختلف تاریخی شده است؛ از این‌رو، آثار معماری فراوانی را در خود جای داده است. در بررسی باستان‌شناسی بخش دستگردان طبس در سال 1394ه.ش.، قلعه‌هایی مربوط به اواخر سلجوقی تا اوایل پهلوی شناسایی شده که تاکنون ساختار و کارکرد هر یک مطالعه نشده است. لازم به ذکر است شیوۀ قلعه‌سازی در منطقه بر شیوۀ معماری بسیاری از بناهای این منطقه، مانند به‌کارگیری برج و حصارهای مرتفع، تأثیر گذارده است. این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با انجام فعالیت‌های میدانی و مراجعه به منابع کتابخانه‌ای، مانند منابع تاریخی دوران اسلامی انجام گرفته است و درپی پاسخ به این پرسش است؛ گونه‌شناسی قلعه‌های دستگردان براساس کارکرد و عناصر سازنده به چه نحوی قابل ارزیابی است؟ هدف این پژوهش شناخت و مطالعۀ ساختار کالبدی معماری قلعه‌های دستگردان طبس، گونه‌بندی و گاهنگاری آن‌ها است. مطالعه سیر تاریخی دگرگونی در ساختار و عوامل تأثیرگذار بر کالبد قلعه‌ها و ترسیم الگوی حاکم‌بر ساختار معماری این‌گونه بنا، از دیگر اهداف این پژوهش است. مطالعه بناهای امنیتی این منطقه نشان می‌دهد، شرایط اقلیمی با مناطق بیابانی گسترده و نقاط مرتفع پناهگاهی و تحولات سیاسی ـ اجتماعی به‌دلیل قرارگیری بر سر راه‌های ارتباطی با مرزهای شرقی و همچنین دوری از مراکز شهری منطقه و نبود یک حاکمیت وابسته به دولت مرکزی بر فرایند شکل‌گیری ساختار معماری امنیتی بخش دستگردان طبس در دوره اسلامی تأثیرگذار بوده است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| قلعه؛ ساختار معماری؛ کارکرد و گونه شناسی؛ دستگردان طبس | ||
| مراجع | ||
|
- ابن‌اثیر، عزالدین، 1385، الکامل فی التاریخ. برگردان: سید محمدحسین روحانی، جلد سوم، چهارم و نهم، چاپ سوم، تهران: اساطیر.
- ارژمند، محمود؛ و اعتمادی‌پور، مرضیه، 1392، «نقد ساختارگرایانه فرم و عملکرد بنای تاریخی قلعه دختر فیروز‌آباد». مجلۀ نامه معماری و شهرسازی، شمارۀ 13، صص: 56-37.
- اشپولر، برتولد، 1384، تاریخ مغول در ایران. محمود میرآفتاب، چاپ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.
- امیرحاجیلو، سعید، 1391، «بررسی باستان‌شناختی مراکز سکونتی دوران سلجوقی و صفوی در حاشیۀ شمالی دشت اصفهان». رسالۀ دکتری، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت‌مدرس.
- باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم، 1378، سیاست و اقتصاد عصر صفوی. تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.
- بافقی‌مستوفی یزدی، محمد مفید بن نجم‌الدین محمود، 1391، مسمی به مختصر مفید در احوال بلاد ایران. چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.
- بی‌نام، 1381، تاریخ سیستان (تألیف به‌سال 725- 445 ه.ق.)، به‌تصحیح: محمد‌تقی‌بهار (ملک‌الشعرا)، چاپ ششم، تهران: معین.
- پارسی، فرامرز، 1383، «قلعه رودخان». مجلۀ معمار، شمارۀ 28، صص: 139-134.
- پازوکی‌طرودی، ناصر، 1376، استحکامات دفاعی ایران در دورۀ اسلامی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- پطروفشکی، ایلیاپائولوویچ، 1354، نهضت سربداران خراسان. ترجمۀ کریم کشاورز، چاپ هفتم، تهران: پیام.
- پطروفشکی، ایلیاپائولوویچ، 1363، اسلام در ایران، از هجرت تا پایان قرن نهم هجری. ترجمۀ کریم کشاورز، چاپ هفتم، تهران: پیام.
- ترکمان‌منشی، اسکندر‌بیگ، 1318، عالم آرای عباسی. به‌تصحیح: سهیلی خوانساری، کتابفروشی اسلامیه.
- تقوی، عابد؛ فرزین، سامان؛ کوهستانی، حسین؛ و عبداللهی، مهسا، 1396، «مؤلفه‌های دفاع غیرعامل در دژ قلعه کوه قاین». مجلۀ خراسان بزرگ، سال 8، شمارۀ 27، صص: 54-41.
- حافظ ابرو، 1373، زبدة‌التواریخ. مقدمه، به‌تصحیح و تعلیقات: سید کمال حاج سید جوادی، جلد نخست، تهران: اطلاعات.
- خلعتبری، اللهیار؛ و دلریش، بشری، 1382، کارکردها و نقش سیاسی اجتماعی قلاع در تاریخ میانه‌ی ایران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- دپلانول، گزاویه، 1358، مطالعاتی درباره جغرافیای انسانی شمال ایران. ترجمۀ سیروس سهامی، چاپ دوم، مشهد.
- دفتری، فرهاد، 1375، تاریخ و عقاید اسماعیلیه. چاپ نخست، تهران: فروزان.
- رجبی، نجیب‌الله؛ و رجبی، میثم، 1390، تاریخ و مشاهیر قاینات. چاپ نخست، تهران: شهرآشوب.
- ریاضی، غلامرضا، 1316، «تاریخچه طبس». مجلۀ سالنامه شرق ایران، سال 1، شمارۀ 1، صص: 118-99.
- زارعی، محمدابراهیم؛ و حیدری‌باباکمال، یدالله، 1393، «اهمیت قلاع و استحکامات دوره قاجار منطقه شهداد در برقراری امنیت اجتماعی حاشیه غربی کویر لوت». دوفصلنامۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ 4، شمارۀ 6، صص: 211-195.
- ساریخانی، مجید؛ شریفی‌نیا، اکبر؛ و قنبری، ندا، 1391، «نگاهی نو به قلعه میرغلام هاشمی، با توجه به عناصر سازندۀ بنا، قلعه یا کاروانسرا». فصلنامۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ دوم، شمارۀ دوم، صص: 172-161.
- ستوده، منوچهر، 1362، قلاع اسماعیلیه. تهران: طهوری.
- سروش، محمدرضا؛ نصرآبادی، علیرضا؛ و زعفرانلو، رقیه، 1386، «درآمدی بر مطالعات باستان‌شناسی قلاع اسماعیلیۀ قهستان». مجلۀ اثر، دورۀ 28، شمارۀ 43-42، صص: 128-112.
- سلطانی، سعید، 1387، جستاری در بازشناسی قلاع قهستان با تأکید بر طراحی حفاظت و ساماندهی قلعه کوه قاین. چاپ اول، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی.
- سیرو، ماکسیم، 1357، کاروانسراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان راه‌ها. ترجمۀ عیسی بهنام، قاهره، بازنشر ایران: سازمان حفاظت آثار باستانی ایران.
- شاطریان، رضا، 1390، اقلیم و معماری ایران. چاپ سوم، تهران: سیمای دانش.
- شفقی، سیروس، 1387، «پیش‌درآمدی بر شهر اسلامی و افتراق آن با شهر غربی». مجموعه مقالات نخستین همایش آرمان شهر اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان، اسفندماه 1387.
- عریان، مرضیه،1374، «شهرهای اسلامی». جلد نخست: مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران ارگ بم- کرمان، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور، صص: 304-278.
- عنانی، بهرام، 1394، «گزارش مقدماتی بررسی باستان‌شناسی بخش دستگردان شهرستان شهر طبس». بیرجند: میراث فرهنگی خراسان جنوبی، حوزۀ پژوهشی (منتشر‌نشده).
- قبادیان، وحید، 1387، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران. چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران.
- کریمی، علیرضا؛ و علیپورسیلاب، جواد، 1392، «نگاهی به مفهوم تاریخی دفاع غیرعامل در عصر اسلامی». نشریۀ مطالعات تاریخ اسلام، سال 5، شمارۀ 18، صص: 115-99.
- کلایس، ولفرام، 1387، معماری ایران دورۀ اسلامی. به‌کوشش: محمدیوسف کیانی، «بخش قلعه‌ها»، چاپ هفتم، تهران: سمت.
- کیانی، محمدیوسف؛ و کلایس، ولفرام، 1362، فهرست کاروانسراهای ایران. جلد نخست، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- ملازاده، کاظم؛ و محمدی، مریم، 1385، دایرة‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀ اسلامی. جلد ششم: «قلاع و استحکامات نظامی»، چاپ نخست، تهران: سورۀ مهر، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
- نائبیان، جلیل؛ شیخ‌نوری، محمدامیر؛ و پیری، محمد، 1388، «حکام سیستان از تشکیل سلسلۀ قاجار تا تسلیم علی‌خان سربندی». نشریۀ پژوهش‌های تاریخی، دورۀ جدید، شمارۀ 2، صص: 34-19.
- نهاری، مرتضی؛ و عنانی، بهرام، 1393، فردوس اقلیم و معماری اسلامی. چاپ اول، بیرجند: فکر بکر.
- ویلی، پیتر، 1386، آشیانۀ عقاب (قلعه‌های اسماعیلی در ایران و سوریه). ترجمۀ دکتر فریدون بدره‌ای، چاپ نخست، تهران: پژوهش فرزان روز.
- یعقوبی، احمد ابن ابی یعقوب بن واضح، 1382، تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، چاپ نهم، تهران: علمی و فرهنگی.
- اطلاعات تصاویر هوایی (1397-1395) وبگاه: www.GoogleEarth.com, (access date:08/10/2016 -01/12/2018), 10:15 Am).
- Amini, M., 2006, Historical geography of Tabas city. Yazd: Nikoo Ravesh Publications.
- Amir Hajiloo, S., 2012, “Archaeological study of residential centers of the Seljuk and Safavid eras on the northern edge of the Isfahan plain”. PhD thesis, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University (in Persian).
- Annani, B., 1394, “Preliminary report of the archeological study of Dastgerdan section of Tabas city”. Birjand, South Khorasan cultural heritage, research area (unpublished), (in Persian).
- Arjomand, M. & Etemadipour, M, 2013, “Structural critique of the form and function of the historical monument of Firoozabad Girl Castle”.Journal of Architecture and Urban Planning, No. 13, Pp: 56-37 (in Persian).
- Arooji, F. & Chahian, A. A., 2013, “The role of Iranian culture in facilitating travel in the 3rd and 4th centuries AH”. Journal of History and Culture, Vol. 45, No. 90, Pp: 86-55 (in Persian).
- Asgharianji, A., 1995, “Passive Defense in Bam Citadel”. First Bam Architecture and Urban Planning Congress, Volume 2, Tehran: Cultural Heritage Organization (in Persian).
- Bafghi Mostofi Yazdi, M. M., 2012, A short name useful in the situation in Iran, first edition. Mashhad: Astan Quds Razavi (in Persian).
- Bastani-Parizi, M. E., 1999, Politics and Economics of the Safavid Era. Tehran: Safi Alisha Publications (in Persian).
- Ciro, M., 1978, Caravanserais of Iran and small buildings in the middle of the road. Translated by: Issa Behnam, Cairo, republished by Iran: Iranian Antiquities Protection Organization (in Persian).
- Clais, W., 2008, Iranian Architecture of the Islamic Period, by: Mohammad Yousef Kiani, Part of the Castles, Seventh Edition, Tehran: Samat (in Persian).
- Daeinejad, F.; Aminzadeh, B. & Hosseini, S. B., 2006, Principles and Guidelines for Designing and Equipping Outdoor Residential Complexes for Passive Defense. Tehran: Building Research Center and Center (in Persian).
- Daftari, F., 1996, Ismaili History and Beliefs. First Edition, Tehran: Forouzan (in Persian).
- Dehkhoda, A. A., 1998, Dictionary. under the supervision of Mohammad Moin and Seyed Jafar Shahidi, Second Edition, Vol. 12, Theran: University of Tehran (in Persian).
- Deplanol, G., 1979, Studies on the human geography of northern Iran. translated by Sirus Sahami, second edition, Mashhad: Mashhad (in Persian).
- Emamzadegan, M.; Emamzadegan, H. & Emamzadegan, M., 2015, “Analysis of the evolution of Iranian-Islamic castles”. The first national conference on Iranian-Islamic architecture (yesterday’s appearance - tomorrow’s perspective), Shiraz, third volume, Pp: 2081-2068 (in Persian).
- Eshpoler, B., 2005, History of the Mongols in Iran. Mahmoud Miraftab, 8th edition, Tehran: Scientific and Cultural (in Persian).
- Eyebrow, H., 1994, The History of History. Introduction, Correction and Comments by Seyyed Kamal Haj Seyyed Javadi, Vol. 1, Tehran: Ettelaat (in Persian).
- Farzamshad, M., 2007, Theoretical Foundations of Architecture in Passive Defense. Tehran: Jahan Jamojam (in Persian).
- Forghani, M. F., 2002, History of the Ismailis of Ghohestan. First Edition, Tehran: University of Tehran (in Persian).
- Ghobadian, V., 2008, Climatic Survey of Traditional Iranian Buildings. Fifth Edition, Tehran: University of Tehran (in Persian).
- Grube, E.; Dickey, J.; Graber, E.; Sims, E.; Lewcom, R.; Jones, D. & Bridge, G. P., 2001, The Architecture of the Islamic World, History and Its Social Concept. Editor; George Michel, Translated by: Yaghoub Azhand, first edition, Tehran: Molly (in Persian).
- Hodgson, M., 1987, The Ismaili Sect. Translated by: Ferdon Badrahai, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research (in Persian).
- Ibn Athir, I., 2006, Al-Kamel Fi Al-Tarikh. Translated by: Seyyed Mohammad Hossein Rouhani, Vol. 3, Vol. 4 and Vol. 9, Third Edition, Tehran: Asatir (in Persian).
- Ibn Hoqal Nasibi, Abi al-Qasem, 1987, Soora al-Ard. Translated by: Dr. Jafar Shoar, Tehran: Iranian Culture Foundation (in Persian).
- Karimi, A. & Alipoursilab, J., 1392, “A look at the historical concept of passive defense in the Islamic era”. Journal of Islamic History Studies, Vol. 5, No. 18, Pp: 115-99 (in Persian).
- Kiani, M. Y. & Kleis, W., 1983, List of Caravanserais of Iran. Vol. 1, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance (in Persian).
- Majidi, D.; Giovechi, S. & Nouri Kermani, A., 1390, “Using passive defense in the construction of fortresses in ancient Iran”. Quarterly Journal of Islamic Iranian City Studies, No. 4, Pp: 48-37 (in Persian).
- Mathematics, Gh., 1316, “History of Tabas”. Journal of the Yearbook of Eastern Iran, Vol. 5, No. 5, Pp: 118-99 (in Persian).
- Mollazadeh, K. & Mohammadi, M., 2006, Encyclopedia of Iranian Historical Monuments in the Islamic Period. Vol. 6, Castles and Military Fortifications, First Edition, Tehran: Surah Mehr, Islamic Propaganda Organization Art Center (in Persian).
- Nahari, M. & Annani, B., 2014, Ferdows Islamic Climate and Architecture. First Edition, Birjand: Fekr Bekr (in Persian).
- Naibian, J.; Sheikhnouri, M. A. & Piri, M., 2009, “The rulers of Sistan from the formation of the Qajar dynasty to the surrender of Ali Khan Sarbandi”. Journal of Historical Research, New Volume, No. 2, Pp: 19-19-34 (in Persian).
- Paplizidi, M. H., 1988, Culture of settlements and religious places of the country. Mashhad: Astan Quds Razavi Islamic Research Foundation (in Persian).
- Parsi, F, 2004, “Rudkhan Castle”. Architect Magazine, No. 28, Pp: 139-134 (in Persian).
- Pazouki-Troudi, N., 1997, Iran’s Defense Fortifications in the Islamic Period. Tehran: Cultural Heritage Organization (in Persian).
- Petrofashki, I., 1984, Islam in Iran, from the Emigration to the End of the Ninth Century AH. Translated by: Karim Keshavarz, seventh edition, Tehran: Payam (in Persian).
- Petrofshki, I., 1975, Khorasan Sarbdar Movement. Translated by: Karim Keshavarz, seventh edition, Tehran: Payam (in Persian).
- Pirnia, M. K., 1390, Introduction to the Islamic Architect of Iran (inner-city and outer-city buildings). Edited by: Gholam Hossein Memarian, 16th edition, Tehran: Soroush Danesh (in Persian).
- Qazvini, A., 1988, The Benefits of Safavids (History of Safavid Sultans and Commanders after the Fall of the Safavid State). by: Maryam Mirahmadi, First Edition, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research (in Persian).
- Rahnamaei, M. T. & Shah Hosseini, P., 2009, Iran Urban Planning Process. Tehran: Samat (in Persian).
- Rajabi, N. & Rajabi, M., 2011, History and Celebrities of Ghainat. First Edition, Tehran: Shahr-e-Ashob (in Persian).
- Sarikhani, M.; Sharifinia, A. & Ghanbari, N., 2012, “A New Look at Mir Gholam Hashemi Castle, Considering the Constructive Elements of a Building, Castle or Caravanserai”. Iranian Journal of Archaeological Research, Vol. 2, No 2, Pp: 172- 161 (in Persian).
- Shafaqi, S., 2008, “Introduction to the Islamic city and its differentiation with the western city”. Proceedings of the first conference of the Islamic utopia, Isfahan University of Arts, March 2009 (in Persian).
- Shaterian, R., 2011, Climate and Architecture of Iran. Third Edition, Tehran: Danesh TV (in Persian).
- Shia, I., 2003, Introduction to Urban Planning. Second Edition, Tehran: University of Science and Technology (in Persian).
- Soltani, S., 2008, A Study in Recognition of Ghohestan Castles with Emphasis on Design, Protection and Organization of Ghaen Mountain Castle. First Edition, Tehran: Cultural Heritage Organization (in Persian).
- Sotoudeh, M., 1983, Ismaili forts. Tehran: Tahoori (in Persian).
- Taghavi, A.; Farzin, S.; Kouhestani, H. & Abdollahi, M., 1396, “Components of passive defense in the fortress of Qaleh Mountain Ghaen”.Greater Khorasan Magazine, Vol. 8, No. 27, Pp: 54-41 (in Persian).
- Tashkri Bafghi, B., 1394, Castles and fortifications of Yazd (comparative study and functional typology). First edition, Yazd: Niko Ravesh (in Persian).
- Turkmenmanshi, E., 1318, Abbasi scholar. Edited by: Soheili Khansari, Islamic Bookstore (in Persian).
- Unnamed, 2002, History of Sistan (authored in the year 725-445 AH).Edited by: Mohammad Taqi Bahar (Queen of Poets), Sixth edition, Tehran: Moin (in Persian).
- Uryan, M., 1995, “Islamic Cities”. The first volume of the Proceedings of the Congress of Architecture and Urban Planning of Iran, Bam-Kerman Citadel, Tehran: Cultural Heritage Organization, Pp: 304-278 (in Persian).
- Valizadeh, R.; Salman Roghani, M. & Khezri, M., 1393, Farhang-e-Abadiyeh of Yazd province Farhang-e-Abadiyeh of Tabas city in 1390. Yazd: Statistics Center of Iran (in Persian).
- Willie, P., 2007, The Eagle’s Nest (Ismaili Castles in Iran and Syria). translated by: Dr. Fereydoon Badrahai, first edition, Tehran: Farzan Rooz Research (in Persian).
- Yaqubi, A., 2003, Yaqubi History. Translated by: Mohammad Ibrahim Ayati, ninth edition, Tehran: Elmi and Farhangi (in Persian).
- Zarei, M. E. & Heidari Babakmal, Y., 2014, “The importance of forts and fortifications of the Qajar period in the Shahdad region in establishing social security on the western edge of the Lut Desert”. Iranian Journal of Archaeological Research, Vol. 4, No. 6, Pp: 211-195 (in Persian).
- Zomrashidi, H., 2016, Iranian Architecture - Execution of a building with traditional materials. 13th edition, Tehran: Emerald (in Persian).
- Aerial image information (1397-1396) Website: www.GoogleEarth.com, (access date:08/10/2016 -01/12/2018), 10:15 Am | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 505 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 680 |
||