بررسی و تحلیل پراکنش حمام های تاریخی شهر تبریز بر روی نقشه دارالسلطنه | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 11، شماره 30، آبان 1400، صفحه 249-269 اصل مقاله (3.32 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2020.21329.2106 | ||
نویسندگان | ||
مینا سروری مهرآباد* 1؛ رایحه امن زاده2 | ||
1دکتری معماری، دانشگاه معماری و عمران، باکو، جمهوری آذربایجان | ||
2دانشیار دانشگاه معماری و عمران، باکو، جمهوری آذربایجان. | ||
چکیده | ||
شهر، بستر پویایی است که تمامی اجزای آن در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر عمل میکنند؛ از اینرو برنامهریزی و مدیریت پراکنش کاربریها از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در گذشته، معماران با توجه به اقلیم، فرهنگ و نیازهای جامعه بهدرستی توانسته بودند با برنامهریزی دقیق کاربری اراضی شهری، خواستههای شهروندان را پاسخ دهند. یکی از عمده کاربریهایی که در گذشته ازلحاظ عوامل اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی بسیار حایز اهمیت بودند، حمامهای تاریخی هستند. هرچند امروزه این بناها اهمیت خود را از دست دادهاند، ولی بررسی و تحقیق دربارۀ پراکنش این بناها ما را در تعیین شعاع دسترسی، تأثیر آن بر کاربریهای همجوار و در نتیجه -شکل ساختاری شهر- یاری میدهد؛ بنابراین در مقالۀ حاضر، تحلیلی مبنیبر میزان پراکنش حمامها با توجه به محدودۀ تاریخی، مطلوبیت شعاع دسترسی حمامهای تاریخی در شهر تبریز، و همچنین بررسی میزان ارتباط توزیع این بناها با سایر کاربریها براساس عوامل اجتماعی-فرهنگی انجام شده است. با این وصف پرسشها عبارتنداز: 1- با توجه به نقشۀ دارالسلطنه چه رابطهای بین تعداد و مساحت حمامهای موجود در یک محله و مساحت آن محله وجود دارد؟ 2- آیا رابطۀ منطقی بین کاربری محله، تعداد و مساحت حمامها وجود دارد؟ 3- با توجه به اینکه تبریز در منطقۀ سرد و کوهستانی واقع است چه رابطۀ منطقی میان پراکنش حمامها و اقلیم وجود داشت؟ 4- حمامهای تاریخی تبریز بیشتر در کنار کدام همجواریها واقعشدهاند و چرا ؟ برای جمعآوری دادهها و اطلاعات موردنیاز از روش کتابخانهای و اسنادی استفاده شده است. یکی از اسنادی که اساس تحقیق برروی آن شکل گرفته، نقشۀ دارالسلطنه تبریز است. این نقشه در سال ۱۲۹۷ ه.ق. مصادف با ۱۸۸۰ م. به اهتمام «عباسخان سرتیپ» در تبریز ترسیم شد. نتایج تحقیق با استناد به این نقشه نشانداد که بیشترین پراکنش حمامها (یک-سوم آنها) در محدودۀ باروی «نجفقلیخان» بوده که در مرکز شهر واقع است. میانگین شعاع دسترسی برای حمامهای تاریخی در شهر تبریز حدود ۵۰۰ قدم (300 متر) است و تنها کاربری که حداقل یک باب از آن در شعاع عملکردی حمامها قرار داشت، مسجد بود. بعد از مسجد دوکاربری دیگر که تعداد بیشتری از آن در این شعاع دسترسی قرار دارد، عبارت است از حمامهای دیگر و خانههای افراد معروف. این نتایج، شکلگیری ساختار شهر تبریز را براساس تأثیر اعتقادهای فرهنگی-مذهبی و اصول اجتماعی، در کنار عوامل طبیعی (کوه، رودخانه) موجود در بستر آنرا نشان میدهد. | ||
کلیدواژهها | ||
حمام؛ نقشه دارالسلطنه؛ پراکنش؛ شعاع دسترسی؛ همجواری | ||
مراجع | ||
- بانیمسعود، امیر، 1382، «حمامهای تبریز براساس نقشههای دورۀ قاجاریه». کتاب ماههنر، شمارۀ 57-58، صص: 183-180.
- بلیلان، لیدا، 1393، «بررسی ساختار فضایی شهر تبریز در دورۀ قاجار با استناد به سیر تحول نقشههای تاریخی در این دوره». تاریخنامه ایران بعد از اسلام، سال 4، شمارۀ 8، بهار و تابستان، صص: 57-89.
- بلیلاناصل، لیدا؛ و دوستدار، فهیمه، 1394، «بررسی تأثیرات مزارات در توسعۀ ساختار شهری شهر تبریز از دورۀ ایلخانی تا صفوی». فصلنامۀ پژوهشهای معماری اسلامی، شمارۀ 8، صص: 65-90.
- پژوهشکدۀ مردمشناسی، 1384، مجموعه مقالههای همایش حمام در فرهنگ ایران زمین. تهران: سازمان میراثفرهنگی و گردشگری.
- پیرنیا، محمدکریم، 1372، آشنایی با معماری اسلامی ایران، ساختمانهای درونشهری و برونشهری. تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
- توسلی، محمود، 1388، طراحی شهری هنر نو کردن ساختار شهر همراه با چهار نمونه موردی. چاپ اول، تهران: خانۀ چاپ و طرح.
- چپمن، دیوید، 1386، آفرینش محلات و مکانها در محیط انسان ساخت. ترجمۀ شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
- حاجیقاسمی، کامبیز، 1383، گنجنامه؛ حمامها. جلد ۱۸، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- حبیبی، سید محسن؛ و مسایلی، صدیقه، ۱۳۷۸، سرانۀ کاربریهای شهری. تهران: سازمان ملی زمین ومسکن، دفتر مطالعات زمین و مسکن، سیما.
- رحیمیمهر، وحیده؛ متدین، حشمتالله؛ و مهربانی، مهرزاد، 1396، «حمامهای سنتی، حافظ سلامت، عامل درمان». مجلۀ باغ نظر، دورۀ 14، شمارۀ 50، صص: 23- 38.
- رشیدنجفی، عطیه؛ پارسی، فرامرز؛ حکمآبادی، مجتبی؛ طالبی، محمدرضا؛ و احمدینسب، حامد، 1388، «حمامهای تاریخی تبریز». چاپ اول، تبریز: انتشارات فن آذر، انتشارات آشینا.
- رشیدنجفی، عطیه، 1389، «بررسی موقعیت و وضعیت حمامهای تاریخی شهر تبریز». مجلۀ صفه، شمارۀ 51، دانشگاه شهید بهشتی، صص: 61- 74.
- سروریمهرآباد، مینا، 2016، «حمامهای تاریخی شهر تبریز در ادوار میانی». رسالۀ دکتری معماری، باکو: دانشگاه عمران و معماری جمهوری آذربایجان.
- سمکو، عدل، 1390، «تجربۀ احیاء حمامهای کرمان با نگاه ویژه به مرمت و احیای حمام ابراهیمخان». تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- طبسی، محسن، 1386، «شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر تغییرات کالبدی و عملکردی گرمابههای ایران در دورۀ صفوی». رسالۀ دکتری پژوهش هنر، تهران: دانشگاه تربیتمدرس.
- علیزاده، هوشمند؛ و حبیبی، کیومرث، 1390، «عوامل شکل دهندۀ شهرهای اسلامی-تاریخی مسلمانان». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ 1، شمارۀ 3، بهار، صص: 71- 76.
- فخاریتهرانی، فرهاد؛ پارسی، فرامرز؛ و بانیمسعود، امیر، 1385، «بازخوانی نقشههای تاریخی شهر تبریز». تهران: شرکت عمران و بهسازی شهری ایران.
- کریمیانسردشتی، نادر، 1382، کتابشناسی حمام. تهران: سازمان میراثفرهنگی کشور (پژوهشکده).
- مهدیزاده، جواد؛ امیری، مهیندخت؛ مطلق، محمدتقی؛ صرافزاده، هایده؛ جهانشاهی، محمدحسین؛ و پیرزادهنهوجی، محمدحسین، 1392، برنامهریزی راهبردی توسعۀ شهری (تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران). تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
- مهریار، محمد؛ فتحاللهیف، شامیل؛ فخاریتهرانی، فرهاد؛ و قدیری، بهرام، 1378، اسناد تصویری شهرهای ایرانی: دورۀ قاجاریه، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراثفرهنگی کشور (پژوهشگاه).
- نخجوانی، حسین، 1338، «ترجمه و تلخیص سیاحتنامه اولیاچلبی». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارۀ 50، صص: 261-301.
- نرمیهاسکان، محمد، 2005، «حمامهای استانبول». ترجمۀ مینا سروریمهرآباد، 1390، تهران: انتشارات رشد اندیشه.
- Abu-Lughod, J., 1983, “Contemporary relevance of Islamic Urban Principles”. In: Islamic Architecture and Urbanism, A. Germen (ed). Dammam, King Faisal University, Pp: 64- 70.
- Alizadeh, H. & Habibi, K., 1390, “Structuring Elements of the muslims’ Islamic and Historical Cities”. Journal of studies on Iranian Islamic city, spring 2011, Vol. 1, No. 3, 71-76, (In Persian).
- Alsayyad, N., 1996, “The study of Islamic Urbanism: a historiographic essay”. Built environment, No. 22 (2), Pp: 91- 97.
- Anthropological Research Institute, 1384, “Proceedings of the Conference on Bath in Iranian Culture”, Tehran: Cultural Heritage and Tourism Organization, (In Persian).
- Balilan Asl, L., 1393, “A study of the spatial structure of the city of Tabriz in the Qajar period with reference to the evolution of historical maps in this period”. History of Iran after Islam, Vol. 4, No.8, Pp: 57-89, (In Persian).
- Balilan Asl, L., 1394, “The Effect of the Cemeteries in the Development of Urban Structure of Tabriz City since Ilkhanid Era to Safavid Era”. Journal of Reasearch in Islamic Architecture, No. 8, 2015, Pp: 65-90, (In Persian).
- Bani-Masoud, A.,1382, “Tabriz Bathes acording the Maps of the Qajar period”. MaheHonar, No: 57-58, Pp; 180-183, (In Persian).
- Chapman, D., 1386, Creating Neighbourhoods and Places in the Built Environment. Translated by: Faryadi, Sharzad; Tabibiyan, Manouchehr, second ed. Tehran: Tehran University, (In Persian).
- Cosgrove, J. J., 2001, Design of the Turkish Bath. Books for business.
- Dow, M., 1997, The Islamic Bathes of Palestine. Oxford University press, Hertford.
- Fagan, G. G., 2002, Bathing in public in the Roman world. University of Mishigan press.
- Fakhari Tehrani, F.; Parsi, F. & Bani- Masoud, A., 1385, “reread Historical Maps of Tabriz”. Tehran: Iran Urban development and Improvement Office, (In Persian).
- Gregory, D.; Ron, J.; Geraldine, P.; Michael, W. & Sarah, W., 2009, The Dictionary of human Gerography. Wiley Blackwell, (In Persian).
- Habibi, S. M. & Masayeli, S.; 1378, “Per capita urban land use”. Tehran: National Land and Housing Organization, Office of Land and Housing Studies, Sima, (In Persian).
- Haji Gasemi, K.,1383, Ganjnameh; Baths. Vol. 18, Tehran: Shahid Beheshti University, (In Persian).
- Karimian Sardashti, N., 1382, Bath Bibliography. Tehran: Country Cultural Heritage Organization, (In Persian).
- Kuban, D., 1983, “The Geographical and Historical Bases of the Diversity of Muslim Architectural Styles: Sumary of a conceptual approach”. Islamic Architecture and Urbanism, A. Germen (ed), Dammam, King Faisal University, Pp: 1-5.
- Mehdizadeh, J.; Amiri, M.; Motlag, M. T.; Sarafzadeh, H.; Jahanshahi, M. H. & Pirzadeh Nahuji, M. H., 1392, Strategic Planning for Urban Development (Recent Global Experiences and Its Position in Iran). Tehran: Iran Urban Planning and Architecture Studies and Research Center, (In Persian).
- Mehryar, M.; Fathoallhyev, S.; Fakhari Tehrani, F. & Gadiri, B., 1378, “pictorial documents of Iranian Cities in The Qajar Period”. Tehran: Shahid Beheshti University And Country Cultural Heritage Organization, (In Persian).
- Nakhjavani, H., 1338, “Translate and Summary of the Travelogue of Olia- Chalabi”. Journal of the Faculty of Literature and Humaites, University of Tabriz, No. 50, Pp: 261-301, (In Persian).
- Nermi, H., 2005, Istanbul Bathes. Translated by: Sarvari Mehrabad, Mina, 1390, Tehran: Roshd Andishe publisher, (In Persian).
- Pirnia, M. K., 1372, Introduction to Iranian Islamic architecture, inner and outer city buildings. Memarian, Gholam Hossein, Tehran :Iran university of Sience & Technology publisher, (In Persian).
- Rahimi Mehr, V.; Motedayen, H. & Mehrbani, M., 1396, “Traditional Baths,The Preservation of Health, The Factor of Cure”. Bagh-e Nazar, Vol. 14, No. 50, Pp: 23- 38, (In Persian).
- Rashid Najafi, A., 1389, “A Study of Location and Condition of the Historical Baths (Hammams) of Tabriz”. Journal of Soffeh, No. 51, Pp: 61-74, (In Persian).
- Rashid Najafi, A.; Parsi, F.; Talebi, M. R. & Ahmadi Nasab, H., 1388, “Old Baths of Tabriz”. First ed. Tabriz: Fan-Azar and Ashina publisher, (In Persian).
- Reyhan, K.; Ipakoglu, B. & Boke, H., 2013, “Constraction techniques of domes in some Otteman baths”. Journal of Cultural heritage, No. 14S, Pp: 35-40.
- Sarvari Mehrabad, M., 2016, “Medieval hamams of Tabriz city”. Ph.D. thesis, Baku: Civil and Architecture university, (In Persian).
- Semko, A., 1390, Experience of Revitalization on Kerman Baths with a Special look at the Restoration and Revitalization of Ibrahim Khan Bath.Tehran: Shahid Beheshti University, (In Persian).
- Shahan, T. J., 1904, Baths and bathing in the middle ages; The middle ages: sketches and fragments. Benzinger brothers, U.S.A., New York.
- Tabassi, M., 1386, “The Study and Analysis of Effective Factors on the Formal and Functional changes of the Iranian baths Architecture, During the Safavid period”, Ph.D. Thesis, Tehran: TArbiyat Modares University, (In Persian).
- Tavassoli, M., 1388, “ Urban Design: The Art of Renewing Urban Staructure with four case studies”. First ed. Tehran: Print & Design House, (In Persian).
- Ugurlu Sagin, E. & Boke, H., 2013, “Characteristic of bricks used in the domes of some historic bath buildings”. Journal of Cultural heritage, No. 14, Pp: 73-76.
- Yilmazkaya, O., 2003, Turkish baths: a guide to historic Turkish bathes of Istanbul. Citlembic publication.
- Yilmazkaya, O., 2005, Turkish baths: a light onto a tradition and culture. Second edition, Citlembic publication.
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 400 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 516 |