مطالعۀ باستان شناختی نقوش الهه آناهیتا بر روی گچبری دوره ساسانی | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| دوره 11، شماره 30، آبان 1400، صفحه 199-222 اصل مقاله (1.94 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2021.23016.2243 | ||
| نویسنده | ||
| محمد اقبال چهری* | ||
| استادیار گروه تاریخ و باستان شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. | ||
| چکیده | ||
| هنر گچبری دورۀ ساسانی در تاریخ هنر ساسانیان از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا این هنر صرفاً به‌منظور تزئین بناها نبوده؛ بلکه ایجاد آن‌ها با اهداف سیاسی و مذهبی نیز همراه بوده است. کاربرد هنر گچبری این دوره را می‌توان در تزئین تاق‌ها، پایه ستون‌ها، ساقه‌ستون‌ها، سرستون‌ها و تزئینات الحاقی مربوط به دیوارها و جرزها ملاحظه نمود. یکی از مهم‌ترین موضوعات هنر گچبری در دورۀ ساسانی، نقوش الهه آناهیتا است که در محوطه‌هایی چون: حاجی‌آباد، بندیان درگز، تیسفون، کیش، شوش، تپه حصار و چال‌ترخان به‌دست آمده‌اند. باوجود این‌که مطالعۀ محققان و باستان‌شناسان مختلف برروی آثار گچبری دورۀ ساسانی از اوایل دهۀ 1930م. انجام‌شده است، اما تاکنون درمورد تعیین‌هویتِ مجسمه‌ها و پلاک‌های گچی الهه آناهیتا و نمادهای مرتبط با آن، پژوهش‌های اندکی صورت‌گرفته است؛ لذا هنوز جنبه‌های مبهمی درمورد اهمیت و نقش الهه آناهیتا در هنر گچبری دورۀ ساسانی وجود دارد. در این مقاله، پرسش‌هایی بدین‌شرح مطرح می‌گردد: 1. اوج نمود الهه آناهیتا به‌شکل نقش زن برروی گچ‌بری‌های دورۀ ساسانی مربوط به چه بازۀ زمانی در این دوره است؟ 2.گونه‌شناسی مربوط به نمود انسانی الهه آناهیتا برروی گچ‌بری‌ها شامل چه مواردی می‌شوند؟ 3. چه ملاک‌هایی برای تعیین هویت مجسمه‌ها و پلاک‌های گچی الهه آناهیتا می‌توان مدنظر قرار داد؟ با مطالعه برروی نقوش گچی الهه آناهیتا از محوطه‌های مذکور، به روش کتابخانه‌ای توصیفی-تحلیلی، می‌توان گفت که اوج نمود الهه آناهیتا و نمادهای مربوط به آن در سده‌های چهارم و به‌خصوص پنجم میلادی بوده است. نقوش گچی الهه شامل: مجسمه‌های تمام‌قد، پلاک‌های گچی از نیم‌تنه و نمادهای گیاهی مربوط به آناهیتا است. گیاهان نمادین مربوط به الهه آناهیتا شامل: گل نیلوفر(لوتوس)، زنبق، نیم‌پالمت‌ها و میوۀ انار است. نقوش الهه آناهیتا همراه با روبان‌های برافراشته، تاق با ستون‌نماهای جانبی، کوزۀ آب، هالۀ نور دور سر و حلقۀ قدرت در دست است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| دورۀ ساسانی؛ هنر گچ بری؛ نقوش گچی؛ الهه آناهیتا؛ گیاهان نمادین | ||
| مراجع | ||
|
- انصاری، جمال، 66-1365، «گچبری دوران ساسانی و تأثیر آن در هنرهای اسلامی». فصلنامۀ هنر، شمارۀ 13، زمستان و بهار، صص: 373-318.
- ایازی، سوری؛ و میری، سیما، 1385، گچبری در آرایه‌ها و تزئینات معماری دوران اسلامی و ساسانی. چاپ اول، تهران: انتشارات موزۀ ملی ایران باستان.
- بهمنی، پردیس؛ و صفاران، الیاس، 1389، سیر تحول و تطور نقش و نماد در هنرهای سنتی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
- بیانی، شیرین، 1351، شامگاه اشکانیان و بامداد ساسانیان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- پاتس، دنیل تی، 1385، باستان‌شناسی ایلام. ترجمۀ زهرا باستی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).
- چهری، محمداقبال؛ بهروزی، مهرناز؛ و موسوی‌حاجی، سید رسول، 1394، «تحلیلی بر هویت پلاک‌های گچی شکارشاهی از چال‌ترخان-عشق‌آباد». مجلۀ مطالعات باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، شمارۀ 1، دورۀ 7، صص: 84-65.
- خسروی، لیلا، 1399، «نویافته‌های گچی ساسانی از بناهای اعیانی گوریه و جهانگیر بر کرانه رود کنگیر ایوان در استان ایلام». مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی همدان، شمارۀ 24، دورۀ 10، صص: 167-141.
- دوستخواه، جلیل، 1370، اوستا. جلد یک، تهران: انتشارات مروارید.
- دوشـن‌گیمن، ژاک، 1387، «دین زردشـتی-دین و سیاسـت در روزگار ساسـانیان»، تاریــخ ایــران از ســلوکیان تــا فروپاشــی دولــت ساســانیان (جلــد ســوم، قســمت دوم)، گردآورنــده: احســان یارشــاطر، ترجمـۀ حســن انوشــه، تهــران: مؤسســه انتشــارات امیرکبیــر، صص: 338-291.
- رستمی، هوشنگ؛ مهرآفرین، رضا؛ و موسوی‌حاجی، سید رسول، 1398، «پژوهشی بر نمادهای مشروعیت در سنگ‌نگاره‌های ساسانی». نشریه جستارهای باستان‌شناسی ایران پیش از اسلام، دانشگاه شهرکرد، جلد 4، شمارۀ 2، پاییز و زمستان، صص: 113-93.
- رهبر، مهدی، 1376، «کاوش‌های باستان‌شناسی بندیان درگز». گزارش‌های باستان‌شناسی (1)، چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور، صص: 32-9.
- رهبر، مهدی، 1378، «معرفی نیایشگاه آدریان مکشوف از دورۀ ساسانی در بندیان درگز و بررسی مشکلات معماری این بنا». دومین کنگره معماری و شهرسازی ایران، مجموعه مقالات، جلد دوم، کرمان: 29-25 فروردین 1378، به‌کوشش: دکتر باقر آیت‌الله‌زاده‌شیرازی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور، صص: 341-315.
- سودآور، ابوالعلاء، 1382، فرّه ایزدی در آئین پادشاهی ایران باستان. چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- شیپ‌مان، کلاوس، 1383، تاریخ شاهنشاهی ساسانی. ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- صداقت، نفیسه؛ حاتم، غلامعلی؛ میرفتاح، علی‌اصغر؛ و شعبانی‌صمغ‌آبادی، رضا، 1399، «تحلیل و بررسی نقوش جانوری نمادین و اسطوره‌ای دورۀ ساسانی (با تأکید بر نگارکندها، گچ‌بری‌ها و مهرها)». مطالعات باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، دورۀ 12، شمارۀ 2، تابستان، صص: 186-166.
- صدرایی، علی؛ قلی‌نژاد، مستنصر؛ حسین‌کوهستانی، محمود؛ و طغرایی، محیا آذر، 1398، «نبرد بهرام گور در کشمهین؛ بازنگری در برخی از نقوش گچبری بندیان درگز». مطالعات باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، دورۀ 11، شمارۀ 2، پاییز و زمستان، صص: 190-171.
- عفیفی، رحیم، 1374، اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. تهران: انتشارات توس.
- گیرشمن، رومن، 1370، هنر ایرانی در دوران پارتی و ساسانی. جلد دوم، ترجمۀ بهرام فره‌وشی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- گیرشمن، رومن، 1379، بیشاپور. جلد یک، ترجمۀ اصغر کریمی، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- گوبل، روبرت؛ 1384، گِل مُهرهای تخت‌سلیمان؛ جستاری در مهرشناسی اواخر ساسانی. ترجمۀ فرامرز نجدسمیعی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، پایگاه پژوهشی تخت‌سلیمان.
- لک‌پور، سیمین، 1389، کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی دره‌شهر (سیمره). تهران: نشر پازینه.
- محمدی‌فر، یعقوب؛ و امینی، فرهاد، 1394، باستان‌شناسی و هنر ساسانی. تهران: انتشارات شاپیکان.
- مرادی، یوسف، 1383، «سر گچی با تاج خسرو دوم». مجله باستان‌شناسی و تاریخ، سال 18، شمارۀ 2، شمارۀ پیاپی 36، بهار و تابستان، صص: 25-19.
- موسوی‌حاجی، سیدرسول، 1374، «پژوهشی در نقش برجسته‌های ساسانی».پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، تهران: دانشگاه تربیت‌مدرس.
- موسوی‌حاجی، سید رسول، 1387، «تأملی در اثبات هویت واقعی و محتوای تاریخی نقش‌برجسته‌های تاق‌بستان». نشریۀ هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، شمارۀ 35، صص: 92-85.
- موسوی‌حاجی، سیدرسول؛ رستمی، هوشنگ؛ و مهرآفرین، رضا، 1398، «پژوهشی بر شاخص‌ترین نقوش نمادین گیاهی در گچ‌بری‌های دورۀ ساسانی». مجلۀ جامعه‌شناسی تاریخی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دورۀ 11، شمارۀ 2، پاییز و زمستان، صص: 339-317.
- واندنبرگ، لویی، 1345، باستان‌شناسی ایران باستان. ترجمۀ عیسی بهنام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- وکیلی، شروین، 1395، اسطوره‌شناسی ایزدان ایرانی. تهران: نشر شورآفرین.
- هال، جیمز، 1380، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
- هرتسفلد، ارنست، 1381، ایران در شرق باستان. ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دانشگاه شهید باهنر کرمان.
- هرمان، جورجینا، 1373، تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. ترجمۀ مهرداد وحدتی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- Afifi, R., 1995, Iranian mythology and culture in Pahlavi writings. Tehran: Toos Publications, (In Persian).
- Ansari, J., 1986, “Sassanian period stucco and its effect on Islamic arts”. Honar Quarterly, No. 13, winter and spring, Pp: 373-318, (In Persian)
- Ayazi, S. & Miri, S., 2007, Gachbori Dar Arāyeha va Tazināte Memāri-e Dorān-e Eslāmi va Sassani. Tehran, National Museum of Iran, (In Persian).
- Azarnoush, M., 1983, “Excavation at Hajiabad. firstpriliminary Report”. Iranica Antiqva, Vol. XVIII, Pp: 159-176.
- Azarnoush, M., 1994, The Sasanian Manor House at Hajiabad, Iran. Monografie di Mesopotamia III, Florence, Casa Editrice Le Lettere.
- Bahmani, P. & Saffaran, E., 2010, The evolution of motif and symbol in Iranian traditional arts. Tehran, Payame Noor University Press, (In Persian).
- Baltrusaitis, J., 1938, “Sasanian stucco, A. Ornamental”. A Survey of Persian Art, Tehran, Soroush Press, Pp: 601-630, (In Persian).
- Bayani, Sh., 1972, Shamgāh-e Ashkanian and Bamdād-e Sasansanian. Tehran: University of Tehran Press, (In Persian).
- Chehri, M. E.; Behrozi, M. & Mousavi Haji, S.R, 2015, “An analysis of the identity of hunting stucco plaques from Chal Tarkhan-Eshgabat”. Journal of Archaeological Studies, University of Tehran, No. 1, Volume 7, Pp: 84-65, (In Persian).
- De Morgan, J., 1895, Mission scientifique en Perse. Paris, II, IV.
- Debevoise, N. C., 1930, “A Portrait of Kobad I”. Bulletin of the Art Institute of Chicago, No. 24, P: 10.
- Debevoise, N. C., 1941, “The Origin of Decorative Stucco”. American Journal of Archaeology, Vol. XIV, Pp: 45 – 61.
- Debevoise, N. C., 1942, “The rock reliefs of ancient Iran”. Journal of Near Eastern Studies, No. 1 (1), Pp: 76-105.
- Dostkhah, J., 1991, Avesta. Volume One, Tehran: Morvārid Publications, (In Persian).
- Duchesne-Guillemin, Zh., 2008, “Din-e Zartoshti- Din va Siāsat Dar Rozgār-e Sāssāniān”. In: Yarshater, E, Tārikh-e Iran Az Seleuciān Tā Foropāshi-e Dowlat-e Sāssāniān (Vol.3, Part.2), Translated by: Anoosheh, H, Tehrān, AmirKabir publication, Pp: 291-338, (In Persian). .
- Ettinghausen, R., 1979, “Bahram Gur Hunting Feats or the Problem of Identification”. Iran, Vol. XVII, Pp: 25- 31.
- Ghirshman, R., 1991, Honare Irān Dar Dorāne Pārti va Sāssāni. Translated by Farahvashi, B, Tehrān, second Edition, Elmi va Farhangi publication, (In Persian).
- Ghirshman, R., 2000, Bishapour. Vol. 1, Translated by: Asghar Karimi, Tehran: Cultural Heritage Organization Publications, (In Persian).
- Gobl, R., 2005, The clay seals of Takht-e Soleiman; An Inquiry into the Late Sassanid Seals. Translated by: Faramarz Najd Samiei, Tehran: Cultural Heritage and Tourism Organization, Takht-e Soleiman Research Center, (In Persian).
- Gyselen, R. & Gasche, H., 1994, “Suse et Ivan-e Karkhe, capitaleprovincialed” Iran - Xwarrehsapur”. Stlr, No. 23, Pp: 19-35.
- Hall, J., 2001, Illustrated Dictionary of Symbols in Eastern and Western Art. Translated by: Roghayeh Behzadi, Tehran: Contemporary Culture Publications, (In Persian).
- Herrman, G., 1995, Tajdide Hayāte Honar va Tamadon Dar Irān-e Bāstān. Translated by: M. Vahdati, Tehran, Markaz-e Nashre Dāneshgāhi Publication, (In Persian)..
- Hertzfeld, E., 2002, Iran in the Ancient East. Translated by Homayoun Sanatizadeh. Tehran: Publications of the Institute of Humanities and Cultural Studies and Shahid Bahonar University of Kerman, (In Persian).
- Hoey Middleton, S. E., 2015, “A Gold Ring from Afghanistan Set with a Garnet Intagli”. South Asian Studies, Vol. 31, No. 1, Pp: 27-37.
- Keall, E. J., 1967, “Qaleh-I Yazdigird a Sasanian palace Stronghold in Persian Kurdistan”. Iran, V, Pp: 99-121.
- Keall, , E. J.; Leveque, M. A. & Wilson, N. 1980, “Qaleh-I Yazdigird: Its Architectural Decorations”. Iran, No. XVIII, Pp: 1-43.
- Khosravi, L., 2020, “Newly-found Stucco Remains from the Sasanian Noble Residence at Gūriyeh and Jahāngir near the Kangir River of Eyvan, Ilam Province”. Pazhohesh-HA- YE- Bastanshenasi Iran, Vol. 10, No. 24, Pp: 141-167, (In Persian)..
- Kroger, J., 1982, Sasanidischer Stuckdekor, Deutsches Archaeologisches Institut. Abteilung Baghadad, Baghdader Forschungen, 5 (Mains Am Rheein,VonZaberne).
- Lakpour, S., 2010, Kāvosh-hā va Pazhohesh-hāye Bāstānshenāsi Dareh Shahr(Seymareh). Tehrān, Pazineh publication, (In Persian).
- Mohammadifar, Y. & Amini, F., 2015, Sassanian Archeology and Art. Tehran: Shapikan Publications, (In Persian).
- Moradi, Y., 2004, “Gypsum head with the crown of Khosrow II”. Journal of Archeology and History, 18th year, 2nd issue, consecutive issue 36, spring and summer, Pp: 19-25, (In Persian).
- Mousavi Haji, S. R., 1995, “Research in Sassanid rock reliefs”. M.Sc. Thesis, Tehran: Tarbiat Modares University, (In Persian).
- Mousavi Haji, S. R., 2008, “Reflections on Proving the Real Identity and Historical Content of Taq-e-Bostan Embossments”. Journal of Fine Arts, University of Tehran, No. 35, Pp: 92-85, (In Persian).
- Mousavi Haji, S. R. & Cheri, M. E., 2013, “Animal figures of Sasanian stucco in TepeHissar”. Journal of Agriculture and Environmental Sciences, Vol. 2, No. 2, Pp: 32-45.
- Mousavi Haji, S. R.; Rostami, H. & Mehrafarin, R., 2019. “A study on the most significant symbolic plant motifs in the stucco of the Sassanian period”. Journal of Historical Sociology, Tarbiat Modares University, Vol. 11, No 2, Autumn and Winter, Pp: 317 - 339, (In Persian).
- Pope, A. U., 1938, “Sasanian Stucco. Figural”. A Survey of Persian Art, Tehran: Soroush Press, Pp: 631-645.
- Potts, D. T., 2006. Archeology of Ilam, translated by Zahra Basti. Tehran: Organization for the Study and Compilation of Humanities Books (Samt), (In Persian).
- Rahbar. M., 1997, “Kāvosh-hāye Bāstānshenāsi Bandiān Dargaz”. In: Gozāresh-hāye Bāstānshenāsi (1), Edition 1. Tehrān, Cultural Heritage Organization Publications, Pp: 9-32, (In Persian).
- Rahbar, M., 1999, “Moarefi-ye ādoriān-e makshuf-e dowrh-ye Sāssāni-ye dar Bandiān-e Dargaz va barrasi-ye moshkelāt-e memāri-ye ān”. In: Ayattollāhzādeh Shirāzi, B, Dovvomin Kongere-ye Tārikh-e Memāri va Shahrsāzi-ye Irān, Second Congress of the History of Iranian Architecture and Urbanism, Bam Citadel, Kerman-Iran, April 14-18 1999, Vol. II. Tehran, Sāzemān Mirāth-e Farhangi-e Keshvar 9C.H.O), 315-341, (In Persian).
- Rostami, H.; Mehrafarin, R. & Mousavi Haji, S. R., 2019, “A Study on the Symbols of Legitimacy in Sassanian Lithographs”. Journal of Iran’s Pre Islamic Archaeological Essays, Shahrekord University, Vol. 4, No. 2, Autumn and Winter, Pp: 93-113, (In Persian).
- Sadraei, A.; Gholinejad, M.; Kouhestani, H.; Toghraei, M. & Azar, M., 2019, A Study on the Battle of Bahram–e Goor in Keshmahin on the Basis of Motifs from Bandian–e Dargaz”. Journal of Archaeological Studies, University of Tehran, Vol. 11, Issue 2 - Serial Number 20, Summer and Autumn, Pp: 171-190
- Shmidt, E. F., 1933, “TepeHissar, Excavation”. Museum Journal, No. XXIII, 4, Pp: 455- 463.
- Schmidt, H., 1934, “L Expedition De Ctesiphon En 1931-1932”. SYRIA, Vol. XV, Pp: 1-23.
- Shmidt, E. F., 1937, Excavatiaon At Tepe Hissar-Damghan. University of Pennsylvania, Philadelphia.
- Sedaghat, N.; Hatem, G. A.; Mirfatah, A. A. & Shabani Samghabadi, R., 2020, “Analytical and Survey of Mythological animal images origin over the Sasanin Art period (With Emphasis on Rock Relief and filet and Seal )”. Journal of Archaeological Studies, University of Tehran, Volume 12, Issue 2 - Serial Number 22, Summer, Pp: 165-186, (In Persian).
- Shipman, C., 2004, Tārikhe Emperātori-ye Sāssāni. Translated by: Faramarz Najd Samiei, First Edition, Tehran, Cultural Heritage Organization Publications, (In Persian).
- Soudavar, A., 2003, The Aura Farrah of Kings in Ancient Iran. First Edition, Tehran: Publications of the Cultural Heritage Organization, (In Persian).
- Thompson, D., 1976, Stucco from ChalTarkhanEshqabad near Ray. Warminister, Arisa Phillips Ltd.
- Vakili, Sh., 2016, Ostooreh Shenāsi-e Izadān-e Irāni. Vol.3, Nashre Shoor Afarin, Tehran, (In Persian).
- Vandenberg, L., 1966, Archeology of Ancient Iran. Translated by Isa Behnam, Tehran: University of Tehran Press, (In Persian).
- Watelin, L. C., 1938, “The Sasanian Building Near Kish”. A Survey of Persian Art. Tehran: Soroush Press, Pp: 584-592.
- http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmsasanian.html
- http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmsasanian.html
- https://www.metmuseum.org/art/collection/search/327205
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 882 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,349 |
||