بررسی پل بند اَرَّجان و تحلیل نقش آن در رونق اقتصاد کشاورزی براساس متون تاریخی و مطالعات باستان شناسی | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 11، شماره 29، شهریور 1400، صفحه 119-141 اصل مقاله (1.08 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2020.22127.2173 | ||
نویسندگان | ||
ابراهیم رایگانی* 1؛ سید مهدی موسوی کوهپر2 | ||
1استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران | ||
2استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران. | ||
چکیده | ||
پلبندهای اَرَّجان در جنوبغرب ایران از روزگار ساسانی تا دوران حاکمیت اعراب مسلمان، ازجمله سازههای آبیاری و آبرسانی است که موردتوجه جغرافیانگاران و مورخان سدههای نخست تا میانۀ اسلامی قرار گرفت. پلبند بالایی ارجان سازهای عظیم با کاربریهای متفاوت بوده که برخی منابع جغرافیایی و تاریخی به توصیف آن پرداختند. پس از تخریب پلبند بالایی، نمونۀ کوچکتر آن در پاییندست رودخانه احداث گردید که از این پلبند دادههای باستانشناسی اندکی بهدست آمده است. از ساختار سازهای پلبندهای دوگانۀ ارجان آثار اندکی برجای مانده است و پژوهش پیشِرو براساس چنین ضرورتی مبنیبر مستند نمودن تأثیر پلبند فوقانی در اقتصاد ارجان صورت گرفته است. هدف از پژوهش پیشِرو، تحلیل موجودیت پلبند بالایی در رونق اقتصاد کشاورزی ارجانِ روزگار ساسانی و سدههای اولیه اسلامی است. این مقاله در پی پاسخگویی به این پرسش برآمده است که جایگاه پلبند بالایی در رونق و شکوفایی اقتصاد کشاورزی منطقۀ ارجان در بازۀ زمانی عصر ساسانی و سدههای نخستین اسلامی چگونه بوده است؟ متون تاریخی توصیف نسبتاً مغشوش از پلبندها بهخصوص پلبند بالایی ارائه نمودند. پاسخ به پرسش پژوهش با بررسی متون تاریخی، تحلیل میزان آبدهی و خروجی دهانۀ کانالهای مشابه قنات انجام گرفته است. تمامی دادههای پژوهش از بررسیهای پیمایشی باستانشناسانه و دادههای پایهای هیدرولوژیکی امروزین مسیر رودخانۀ مارون حاصل شده است. این مهم با محاسبۀ میزان آب حوضچۀ پلبند ارجان در شرایط آبادانی و فعال آن به سرانجام رسیده است. نتیجه آنکه میزان آبدهی پلبند ارجان موجب آبیاری مصنوعی نسبتاً وسیعی در زمینهای بخش شمالی دشت ارجان میگردید و نمونۀ موردی گندم بهعنوان محصولی که متون در مورد آن بهطور مکرر سخن یاد کردهاند؛ براساس نیاز آبی و محاسبۀ نرمافزار Optiwat از موفقیت قابلتوجهی در این منطقه برخوردار بوده است. | ||
کلیدواژهها | ||
پل بند؛ اَرَّجان؛ اقتصاد کشاورزی؛ آبیاری؛ دوران ساسانی و سده های نخست اسلامی | ||
مراجع | ||
- آزادی، احمد؛ قزلباش، ابراهیم؛ و کوهیگیلوان، مجید، 1397، «نویافتههای منطقۀ منصور آباد بهبهان براساس بررسیهای باستانشناسی». مطالعات باستانشناسی ایران، شمارۀ 4، سال 2، تابستان، صص: 120-99. - ادریسی، محمدبن محمد، 1388، ایران در کتاب نزهةالمشتاق فیالاختراق و الافاق، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات بنیاد ایرانشناسی، چاپ اول. - اسمعیلیجلودار، محمداسماعیل، 1383، «مطالعه و بازشناسی بناهای آبی محور مارون شهرستان بهبهان». مجموعه مقالات همایش ایرانشناسی، شمارۀ 22، صص: 27-1. - افشار سیستانی، ایرج، 1373، خوزستان و تمدن دیرینۀ آن. تهران: سازمان چاپ و انتشارات ارشاد اسلامی، چاپ اول. - انصاریدمشقی، شمسالدین محمدبن ابیطالب، 1382، نخبةالدهر فی عجائب البر و البحر. ترجمۀ سید حمید طبیبیان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول. - ابنبلخی، 1343، فارسنامه. بهکوشش: علینقی بهروزی، چاپ اول. شیراز: اتحادیه مطبوعاتی. - ابنحوقل، ابوالقاسم محمدبن حوقل النصیبى، 1366، صورةالارض. ترجمۀ جعفر شعار، تهران: انتشارت بنیاد فرهنگ ایران، چاپ دوم. - ابنخردادبه، ابوالقاسم عبیداللهبن عبدالله، 1889 م.، المسالک و الممالک. بیروت: دارصادر، افست لیدن. - ابنالفقیه، احمدبن محمد، 1416ه.ق.، البلدان. تصحیح: یوسف الهادی، بیروت: نشر عالمالکتب. - ابنرسته، احمدبن عمر، 1892، اعلاقالنفیسه. بیروت: انتشارات دارصادر، چاپ اول. - اصطخرى، ابواسحاق ابراهیمبن محمدالفارسى، 2004، مسالک الممالک. لیدن: دار صادر لیدن افست بیروت، چاپ اول. - اقتداری، احمد، 1375، خوزستان، کهگیلویه و ممسنی (جلد سوم از مجموعه آثار خوزستان). تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی، چاپ اول. - انصافپور، غلامرضا، 1352، تاریخ زندگی اقتصادی روستاییان و طبقات اجتماعی ایران از دوران ماقبل تاریخ تا پایان ساسانیان. تهران: شرکت سهامی انتشار. - بارتولد، ویلهلم، 1377، جغرافیای تاریخی ایران. ترجمۀ همایون صنعتیزاده، تهران: موقوفات محمود افشار، چاپ اول. - تفضلی، احمد، 1387، جامعه ساسانی؛ ارتشتاران، دبیران، دهقانان. ترجمۀ مهرداد قدرتدیزجی، تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول. - پیگولوسکایا، ن، 1377، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمۀ عنایتالله رضا، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ سوم. - ثعالبی، ابومنصور محمد بن منصور، 1384. شاهنامۀ ثعالبی. ترجمۀ هدایت، محمود، تهران: انتشارات اساطیر. چاپ چهارم. - چمنکار، محمدجعفر، 1394، «روند استقرار اعراب در کرانههای دریای پارس (مرحلۀ گذار از ساسانی به عصر اسلامی)». فصلنامۀ تاریخ روابط خارجی، سال 17، شمارۀ 65، صص: 77-57. - حسینیفسایی،حسن، 1387، فارسنامۀ ناصری. تصحیح: منصور رستگارفسایی، جلد دوم، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم. - خواجهنظامالملک، ابوعلی حسنبن علی، 1344، سیاستنامه. تصحیح: محمد قزوینی، تهران: انتشارات زوار، چاپ دوم. - خوارزمی، عبدالله، 1362، مفاتیح العلوم. ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. - رایگانی، ابراهیم، 1394، «بررسی اقتصاد کشاورزی منطقه ارجان در دوره ساسانی و سدههای نخست اسلامی براساس متون و دادههای باستانشناسی». رسالۀ دکتری باستانشناسی، به راهنمایی: سید مهدی موسویکوهپر، دانشگاه تربیتمدرس، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، (منتشر نشده). - رضا، عنایتالله؛ کورس، غلامرضا؛ امامشوشتری، سید محمدعلی؛ و انتظامی، علیاکبر، 1350، آب و فن آبیاری در ایران باستان. دانشگاه پهلوی. - لسترینج، گای، 1390، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم. - لمبتون، آن کترین سواینفورد، 1393، مالک و زارع در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. - عبدی، کامیار؛ عطایی، محمدتقی؛ و زارع، شهرام، 1387-1385، «گزارش بررسی باستانشناسی شهرستان بهبهان، استان خوزستان (فصل دوم جلد اول تا پنجم)». اداره کل میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری خوزستان، (منتشر نشده). - علیزاده، عباس، 1369، «اشغال خوزستان بهدست الیمائیان: طرح یک نظر». ترجمۀ جعفر تالبلاغی، باستانشناسی و تاریخ، سال 4، شمارۀ 1، شهریور، صص: 44-34. - طبرى، محمدبن جریر، 1375، تاریخ طبری. ترجمۀ ابو القاسم پاینده، جلد 2، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ پنجم. - گائوبه، هانیس، 1359، ارجان و کهگیلویه(از فتح عرب تا پایان دورۀ صفویه). ترجمۀ سعید فرهودی، تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی، چاپ اول، تهران. - محمودآبادی، سید اصغر؛ جعفری دهقی، محمود؛ و هنرمند، بهمن، 1390، «نقش و تأثیرگذاری گروههای تبعیدی و جابجا شده در عصر ساسانیان». فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال 21، دورۀ جدید، شمارۀ 10، پیاپی 93، صص: 167-137. - ملازاده، کاظم، 1379، بناهای عامالمنفعه (آب انبار، بازار، پل، سد، حمام). تهران: انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول. - مقدسى، أبو عبدالله محمدبن أحمد، 1396، احسن التقاسیم فى معرفةالاقالیم. ترجمه: علینقی منزوی، تهران: انتشارات کومش، چاپ سوم. - مقدم، عباس؛ یشمی، رامین؛ سلمانزاده، جواد؛ آقاجری، مجتبی؛ دباغ، مهرنوش؛ عبدی، مصطفی؛ عالیپور، مهدی؛ ملکی، علی محمد؛ وال یزاده، زینب؛ عبدالوند، شهرام؛ و ارکانی، اصغر، 1393، «گزارشهای کاوش در محوطۀ چاه نفت و بررسی دورهمحور در شمال خاوری شهر بهبهان». سیزدهمین گردهمایی سالانۀ باستانشناسی ایران، تهران: پژوهشگاه میراثفرهنگی، صص: 291-287. - ناصر خسرو قبادیانى مروزى، 1384، سفرنامۀ ناصرخسرو. تهران: نشر زوار، چاپ هفتم. - ونکه، رابرت. جی، 1381، «غرب ایران در دورۀ پارت-ساسانی: تغییر شاهنشاهی». در: باستانشناسی غرب ایران، ویراسته: فرانک هول، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: انتشارات سمت. - ویسهوفر، یوزف، 1389، ایرانیان، یونانیان و رومیان. ترجمۀ جمشید ارجمند، تهران: نشر فرزان روز، چاپ اول.
- Adams, R. MC., 1981, Heartland of cities. Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain to the Euphrates. Chicago/London. - Adams, R. MC., 1965, Land behind Baghdad: A History of Settlement on the Diyala Plain. Chicago: University of Chicago press. - Adams, R, MC. & Hansman, D. P., 1968, “Archaeological Reconnaissance and Soundings in Jundī Shāhpūr”. Ars Orientalis, Pp: 53-70. - Bergner, K., 1937, “Bericht über Unbekannte Achaemenidische Runinen in der Ebene von Persepolis”. Archaeologische Mitteilungen aus Iran, Vol. 8, Pp:1-4. - Christensen, P., 2015, The decline of Iranshahr: irrigation and environments in the history of the Middle East, 500 BC to AD 1500. Museum Tusculanum Press. - De Bode, C. A., 1845, Travels in Luristan and Arabistan. London. - Dittmann, R., 1984, Eine Randebene des Zagros in der Frubzeit: Ergebnisse des Behbehan- Zuhreh Surveys. Berliner Beitrage zum Vorderen Orient Band 3, D. Reimer, Berlin. - Kirkby, M. J., 1977, Land and water resources of the Deh Luran and Khuzistan plains'. Hole, F. ed., Studies in the Archaeological History of the Deh Luran Plain: The Excavation of Chagha Sefid, Ann Arbor: Memoirs of the Museum of Anthropology. - Kuros, G. R. & Labbaf Khaneiki, R., 2007, Water and Irrigation Techniques in Ancient Iran. Iranian National Committee on Irrigation and Drainage, Tehran. - Nicol, M., 1970, “Rescue Excavation near Dorūdzan”. East and West, New Series, Vol. 20, No. 3, September, Pp: 245-284. - Nissen, H. J. & Redman, L., 1971, “Preliminary Notes on an Archaeological Surface Survey in the Plain of Behbehan and Lower Zuhreh Valley”. Bastanshenasi va Honar-e Iran, No. 6, Pp: 48-50. - Spiegel, F., 1881, Eranische Altertumskunde. 3 Vols. Leipzig, 1871-8. Die altpersische Keilinschriften. - Stien, A., 1940, “Old Routes of Western Iran: Narrative of an Archaeological Journey Carried out and Recorded, MacMillan and co., limited”. St. Martin's Street, London. - Sumner, W., 1986, “Achaemenid Settlement in the Persepolis Plain”. American Journal of Archaeology, Vol. 90, No. 1, Pp: 3-31. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 367 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 513 |