گونهشناسی و گاهنگاری سلادنهای بدست آمده از بررسی باستانشناختی دشت سیرجان | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 11، شماره 28، اردیبهشت 1400، صفحه 173-196 اصل مقاله (1.1 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2020.21820.2152 | ||
نویسندگان | ||
زینب افضلی* 1؛ مژگان خان مرادی2؛ حسن کریمیان3 | ||
1دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
2استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
3استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
چکیده | ||
سلادن یکی از گونههای سفالی ارزشمند دوران اسلامی است که از قرن سوم تا قرن یازدهم هجریقمری از چین به ایران وارد شد و بهدلیل استقبال از آن، از قرن 8 ه.ق. بهبعد در مراکزی همانند کرمان، سلطانیه و اصفهان تولید میشده است. این گونۀ سفالی طی کاوشها و بررسیهای باستانشناختی از محوطههایی واقعدر کرانهها و سواحل خلیجفارس و حتی مناطق داخلی فلات ایران بهدست آمده است. دشت سیرجان در جنوبشرقی ایران، ازجمله مناطقی است که طی بررسی سطحی باستانشناختی در سال 1397، سلادنهای متنوعی از سطح محوطههای آن جمعآوری شد. پرسشهای مطرح در این پژوهش عبارتنداز: ویژگیهای فنی سلادنهای مکشوف از دشت سیرجان چیست؟ این گونۀ سفالی به کدام دوره یا دوران اسلامی تعلق دارند؟ همۀ سلادنها وارداتی از چین هستند یا میتوان نشانههایی از وجود تولید محلی در آنها یافت؟ کدامیک از گونههای سلادن در این مجموعه قابل شناسایی است؟ هدف از این پژوهش معرفی و بررسی سلادنهای مکشوفه از دشت سیرجان بهلحاظ گاهنگاری و گونهشناسی (نوع و تکنیک تزئین، تکنیک و کیفیت ساخت، فرم ظروف، خمیره و آمیزه) است. پژوهش بهصورت میدانی و کتابخانهای و با رویکرد توصیفی-تحلیلی و تطبیقی به انجام رسید. نتایج حاصل از مطالعه و مقایسۀ تطبیقی مجموعۀ موردمطالعه نشانداد که سلادنهای موضوع تحقیق را میتوان بهلحاظ گونهشناسی در ششگونه: یوئه، لانگچوآن، دوسون، مارتابان، جینگدژن و گوانگدونگ دستهبندی نمود؛ همچنین مشخص گردید که این اشیاء در بازۀ زمانی قرن سوم هجریقمری تا دورۀ صفوی از کشور چین و به احتمال زیاد ازطریق سواحل جنوبی خلیجفارس به این منطقه وارد شده است. از تعداد 108 قطعه سلادن مورد پژوهش، دو قطعه متعلق به دورۀ صفوی بوده و تولید محلی هستند؛ همچنین سلادنهای موردمطالعه با سلادنهای بهدست آمده از محوطههای مهروبان، شهر حریرۀ کیش، منطقۀ هرموز قدیم، شهر کهن جیرفت، بافت تاریخی یزد، بندر بتانه (نجیرم)، فیروزآباد فارس، عسکرمکرم، مجموعه سفالهای ویلیامسون، جلفار و رأسالخیمه کاملاً قابل مقایسه هستند. | ||
کلیدواژهها | ||
سلادن؛ گونه شناسی؛ سیرجان؛ چین؛ دوران اسلامی | ||
مراجع | ||
- ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله، 1371، مسالک و الممالک. ترجمۀ سعید خاکرند، تهران: انتشارات تاریخی میراث ملل. - ابنحوقل، محمدبنحوقل، 1366، سفرنامۀ ابنحوقل (ایران در صورةالارض). ترجمۀ جعفر شعار، تهران: امیرکبیر. - اسماعیلیجلودار، محمداسماعیل، 1389، ا«رتباط تجاری بنادر باستانی شمالی و جنوبی خلیجفارس در دورۀ اسلامی تا قرن 5 هجری (براساس بررسیها و کاوشهای سواحل مرکزی بخش شمالی خلیجفارس)». رسالۀ دکترای باستانشناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده). - اسماعیلیجلودار، محمداسماعیل؛ زهبری، زهره؛ و توفیقیان، حسین، 1390، «بازرگانی دریایی بندر ماهروبان خلیجفارس با بنادر چین در دوران اسلامی برپایۀ گونهشناسی و طبقهبندی سفالهای سلادن بهدست آمده از کاوش و بررسی باستانشناختی آن». مجموعه مقالات همایش ملی هنر اسلامی دانشگاه بیرجند، بیرجند: دانشگاه بیرجند، صص: 1-19. - اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، 1368، مسالک و الممالک، بهاهتمام: ایرج افشار، چاپ سوم با الحاقات جدید، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. - ادریسی، محمد بن محمد، 1388، ایران در کتاب نزهة المشتاق فی الاختراق و الافاق. ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد ایرانشناسی. - افضلی، زینب، ۱۳۹۸، «سیر تحولات فضایی شهر سیرجان در دوران اسلامی». رسالۀ دکترای باستانشناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده). - افضلی، زینب؛ و ابراهیمیایدهلو، علیرضا، 1398، «گزارش بررسی تحولات دشت سیرجان در دوران اسلامی و راههای ارتباطی آن». هفدهمین گردهمایی سالانۀ باستانشناسی، تهران: وزارت میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری، صص: 126-133. - امامی، سید محمدامین؛ خنجری، رضا؛ و تقوی، سوگند، 1398، «ساختارشناسی و مینرالوژی سفال سلادن بهدست آمده از بندر تاریخی حریره در جزیره کیش؛ ردپایی بر تجارت دریایی از چین تا خلیجفارس». مطالعات باستانشناسی، دورۀ 11، شمارۀ 1، صص: 1-17. - امیرحاجلو، سعید؛ و صدیقیان، حسین، 1395، «کاوش قلعهسنگ شهر کهن سیرجان، استان کرمان». در: گزارشهای پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستانشناسی ایران (5 تا 17 اسفندماه 1395)، بهکوشش: حمیده چوبک، تهران: پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری، صص: 16-22. - بارتولد، و.، 1372، تذکره جغرافیای تاریخی ایران. ترجمۀ حمزه سردادور، تهران: انتشارات توس. - باستانیپاریزی، محمدابراهیم، 1377، هشت الفت. بیجا، چاپ آزروش. - توفیقیان، حسین، 1393، بنادر تاریخی خلیجفارس در دوران ساسانی و صدر اسلام با تکیه بر مطالعات باستانشناسی و باستانشناسی زیرآب. تهران: پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری. - چوبک، حمیده، 1383، «تسلسل فرهنگی جازموران- شهر قدیم جیرفت در دوره اسلامی». رسالۀ دکترای باستانشناسی، دانشگاه تربیتمدرس (منتشر نشده). - چوبک، حمیده، 1391، «سفالینههای اسلامی، شهر کهن جیرفت». مطالعات باستانشناسی، دورۀ 4، شمارۀ 1 صص: 83-112. - جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، 1363، اشکال العالم. ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمۀ فیروز منصوری، مشهد: آستان قدس رضوی. - حاتمی، ابوالقاسم، 1374، «بررسی تحلیلی باستانشناسی سیرجان قدیم از اوایل اسلام تا دورۀ تیموری». پایاننامۀ کارشناسیارشد باستانشناسی، دانشگاه تربیتمدرس (منتشرنشده). - حاتمی، ابوالقاسم، 1376، «مساجد گمشده در سیرجان قدیم». در: مجموعه مقالات اولین همایش معماری مسجد، گذشته، حال و آینده، جلد اول، تهران: دانشگاه هنر، صص: 73-80. - حاتمی، ابوالقاسم، 1380، سیرجان قدیم مرکز صنعت و هنر اسلامی. کرمان: مرکز کرمانشناسی. - سهرابینیا، احمد؛ و تقوی، عابد، 1398، «شهر قدیم سیرجان در قرون 8-7 ه.ق. به استناد قراین تاریخی و یافتههای سفالی». مطالعات باستانشناسی، دورۀ 11، شمارۀ 2، صص: 169-153. - عطایی، مرتضی، 1395، «بررسی روشمند باستانشناختی شهر تاریخی عسکر مکرم - خوزستان». رسالۀ دکترای باستانشناسی، دانشگاه تربیتمدرس (منتشر نشده). - فیضی، مهسا، 1391، «بررسی سفالینههای سلادون». پایاننامۀ کارشناسیارشد باستانشناسی، دانشگاه تهران (منتشر نشده). - فیضی، مهسا؛ و مهجور، فیروز، 1393، «ورود نخستین سلادونهای گونۀ یوئه به ایران و الگوی پراکنش آن در مناطق ساحلی و داخلی ایران در قرون اولیۀ اسلامی». مطالعات باستانشناسی، دورۀ 6، شمارۀ 2، صص: 148-131. - کاظمنژنداصل، ابراهیم، 1388، «بررسی صنعت سفالگری شهر یزد در دورۀ اسلامی براساس دادههای حاصل از باستانشناسی شهر یزد». پایاننامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز (منتشر نشده). - کریمیان، حسن؛ پوراحمد، احمد؛ و افضلی، زینب، 1398، «سیر تحولات فضایی شهر سیرجان در دوران اسلامی با اتکاء به شواهد باستان شناختی و منابع مکتوب تاریخی». شهرهای ایرانی و اسلامی، سال 10، شمارۀ 38، صص: 53-69. - کریمیان، حسن؛ و منتظرظهوری، مجید، 1398، اردشیرخوره نخستین پایتخت ساسانیان. تهران: جهاد دانشگاهی. - کریمی، فاطمه؛ و کیانی، محمدیوسف، 1364، هنر سفالگری دورۀ اسلامی ایران. تهران: مرکز باستانشناسی ایران. - گیبونز، ریچارد، 1395، سفرنامه ریچارد گیبونز: سرکوب شاهزادگان و خوانین یاغی. مترجم: امید شریفی، تهران: انتشارات ایرانشناسی. - لسترنج، گای، 1386، جغرافیای تاریخی سرزمینهای شرقی. ترجمۀ محمود عرفان،چاپ هفتم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. - محمدی، محمد، 1390، «ولایت کرمان در دورۀ آلمظفر (795-741 ه.ق.)». پایاننامۀ کارشناسیارشد تاریخ اسلام، اساتید راهنما مسعود مرادی و محمدرضا فراهانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان (منشر نشده). - مقدسی، ابوعبدالله بن بشاری، 1385، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: کومش. - منشیکرمانی، ناصرالدین، 1394، سمط العلی للحضرة العلیا (تاریخ قراختائیان کرمان). تصحیح و پژوهش: مریم میر شمسی، تهران: انتشارات محمود افشار با همکاری نشر سخن. - موسوی، محمود، 1376، «کاوش باستانشناسی در شهر تاریخی حریره، جزیره کیش». گزارشهای باستانشناسی (1)، سازمان میراثفرهنگی، صص: 221-235. - ناصریتهرانی، محبوبه، 1395، «بررسی باستانشناسی در محدوده طرح خط لوله بندرعباس- سیرجان- رفسنجان(حوزه کرمان)». گزارشهای پانزدهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی ایران(5 تا 17 اسفندماه1395)، بهکوشش: حمیده چوبک، تهران: پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری، صص: 711-707. - وثوقی، محمدباقر، 1380، تاریخ مهاجرت اقوام در خلیجفارس، ملوک هرمز. تهران: دانشنامه فارس. - ویلیامسون، اندریو، 1351، «تجارت خلیجفارس در دورۀ ساسانیان در قرن اول و دوم هجری». باستانشناسی و هنر ایران، دورۀ 10-9، صص: 142-156.
- Deng, Y., 2011, Ancient Chinese Invention. Cambridge: Cambridge University Press.
- Fehervari, G., 1998, Pottery of the Islamic World in the Tareq Rajab Museum Kuwait. Tareq Rajab Museum.
- Garner, H. M., 1959, “Chinese Celadon Wares”. The Burlington Magazine, Vol. 101, Pp: 362.
- Grube, E. J., 1976, Islamic Pottery of the Eighth to the Fifteenth Century in the Keir Collection. Faber and Faber Limited.
- Kennet, D., 2004, Sasanian and Islamic Pottery from Ras al- Khaimeh. Classification, Chronology and Analysis of Trade in the Western Indian Ocean. Oxford, BAR Int. Ser. 1248.
- Hansman, J., (1985), Julfār, an Arabian Port: Settlement and Far Eastern Ceramic Trade from the 14th to the 18th Centuries. London: Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland.
- Lane, A., 1971, Later Islamic Pottery: Persia, Syria, Egypt, Turkey. London, Faber and Faber.
- Li, Z. Y., 2010, “Ceramics of the Sui, Tang, and five dynasties”. In: Z.Y. Li, V.L. Bower, and L. He (eds.), Chinese ceramics. From the Paleolithic Period through the Qing dynasty, New Haven/London: Yale University, Pp: 196–263.
- Medley, M., 1974, “Yuan Porcelain and Stoneware”. Faber and Faber, Pp: 63-102.
- Milwright, M., 2010, An Introduction to Islamic Archaeology. Edinburgh: Edinburgh University Press.
- Morgan, P., 1991, “New Thought on Old Hormuz: Chinese Ceramics in the Hormuz Region in the Thirteenth and Fourteenth Century”. Iran, Vol. 5, Pp: 23-174.
- Morgan, P. & Leatherby, J., 1987. “Excavated Ceramics from Sirjan”. In: J. Allan and C. Roberts (eds.), Syria and Iran: Three Studies in Medieval Ceramics, Oxford University Press, Pp: 23-174.
- Pope, J. A., 1956, Chinese Porcelain from the Ardbil Shrine, Freer Gallery of Art. Washington
- Priestman, S. M. N., 2005, “Settlement & Ceramics in Southern Iran: An Analysis of the Sasanian &Islamic Periods in the Williamson Collection”. M. A. Thesis: Durham University (Unpublished).
- Priestman, S. M. N., 2013, “A Quantitative Archaeological Analysis of Ceramic Exchange in the Persian Gulf and Western Indian Ocean, AD c.400 – 1275”. PhD Thesis, University of Southampton (Unpublished).
- Tampeo, M., 1989, Maritime Trade between China and West: An Archeological Study of the Ceramics from Siraf (Persian Gulf): to 12th Century A.D, David Brown Book Company.
- Whitcomb, D., 1985, Before the Rose and Nightingales, Excavation at Qasr- I Abu Nasr, Old Shiraz. The Metropolitan Museum of Art, New York.
- Williamson, A. G., 1971, “Excavation at Sirjan”. Iran, No. 9, Pp: 177.
- Williamson, A. G., 1972, “Sirjan-i-Khuna and Tepe Dasht-i-Deh. Excavation in Iran”. The British contribution. Organizing Committee of Collection, the VIth International Congress of Iranian Art and Archaeology, Oxford, Pp: 26-28.
- Williamson, A., 1987, “Regional Distribution of Medieval Persian Pottery in the light of Recent Investigations”. In: J. Allan and C. Roberts (eds.), Syria and Iran: Three Studies in Medieval Ceramics, Oxford University Press, Pp: 10-22.
- Valenstein, S. G., 1978, A Handbook of Chinese Ceramics the Metropolitan Museum of Art. New York.
- Zhang, R.; Kennet, D. & Priestman, S., 2011, “Longquan Ceramic of Archaeological Excavation in Near East- Introduction of Longquan Celadon about the Williamson Collection and the Siraf Material”. In: The Research of Longquan Kiln, Institute of Chinese Ceramics, Beijing (ed.): The Forbidden City Press, [in Chinese].
- Zhang, R., 2018, “Chinese Ceramic Trade Withdrawal from the Indian Ocean: Archaeological Evidence from South Iran”. Journal of Multidisciplinary Studies in Archaeology, No. 6, Pp: 73-92.
- Zhao, B., 2004, “L’Iopmrtation Dela Ceramique Chinoise a Sharma (Hadramaout) au Yemen”. Annales Islamologiques, No. 38/1, Pp:255–284. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 4,811 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,437 |