سنت تدفین زردشتیان در سدههای میانۀ اسلامی بر اساس کاوش باستانشناسی در تپه قلعه خلچان تفرش | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 12، شماره 33، مهر 1401، صفحه 293-320 اصل مقاله (4.12 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2020.20657.2056 | ||
نویسندگان | ||
مهدی موسوی نیا* 1؛ اسماعیل شراهی2؛ محمد مرتضایی3 | ||
1استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران | ||
2دانشجوی دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.. | ||
3دانشیار گروه باستان شناسی دوران اسلامی، پژوهشکدۀ باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران. | ||
چکیده | ||
از سنتهای تدفینی زردشتی در دوران اسلامی اطلاعات زیادی در دست نیست. بهلطف گورنوشتههای تاریخدار پهلوی و متون نوشتاری اطلاعات اندکی از نحوۀ دفن زردشتیان در قرون اولیۀ اسلامی در دست است؛ این سنتهای تدفینی در سدههای میانۀ دوران اسلامی بهندرت گزارش شده است. در کاوش باستانشناسی تپه قلعهخلچان (قلعهگنبدسرا) در تفرش در استان مرکزی یک برج خاموشی مسقف با ۴۹ قطعه استخوان انسانی و قطعۀ سفالهایی از سدههای میانۀ دوران اسلامی گزارش شده است. از منظر پوشش سقف، این برج خاموشی با برج خاموشی بندیانِ درگز از دورۀ ساسانی قابل مقایسه است. با درنظر گرفتن بافتار زمانی این دو برج خاموشی در نوشتار حاضر تلاش میشود به سه پرسش باستانشناسی پاسخ داده شود؛ ساختار بناهای تدفینی زردشتی در سدههای میانۀ اسلامی چه مشخصاتی داشته است؟ برج خاموشی تپه قلعهخلچان دارای چه وجوه اشتراک و افتراقی با برج خاموشی بندیان از دورۀ ساسانی است؟ و مسقف بودن برج خاموشی تپه قلعهخلچان در مطالعات باستانشناسی دوران اسلامی چه اهمیتی دارد؟ فرض بر تأثیر سنت تدفین ساسانی بر تدفین زردشتیان در سدههای پس از اسلام است. بهعلاوه، اقلیت بودن جامعۀ زردشتی در سدههای میانۀ اسلامی بر کیفیت سنت دفن آنها مؤثر درنظر گرفته است. نوشتار پیشِرو برمبنای کاوشهای باستانشناسی و مطالعات کتابخانهای انجام گرفته است و با رویکرد توصیفی-تحلیلی سعی در تبیین نحوۀ دفن زردشتیان در سدههای میانۀ اسلامی دارد. تحقیق حاضر نشان داده است که دفن مردگان در برجهای خاموشی یکی از سنتهای تدفینی زردشتیان در سدههای میانۀ اسلامی بوده است. بهعلاوه، این سنت تدفینی ادامۀ سنت برجهای خاموشی در دورۀ ساسانی است که تا سدهها پس از سقوط ساسانیان همچنان ادامه داشته است. مسقف بودن دو برج خاموشی بندیان و تپه قلعهخلچان وجه بارز استمرار فرهنگ ساخت برجهای خاموشی مسقف از دورۀ ساسانی تا سدههای میانۀ اسلامی در ایران است. | ||
کلیدواژهها | ||
سنت های تدفینی زردشتی؛ برج خاموشی؛ تپه قلعه خلچان؛ سده های میانۀ دوران اسلامی | ||
مراجع | ||
- آموزگار، ژاله، ۱۳۸۱، «گُلی بر مزاری، مزارنوشتۀ نویافتهای به پهلوی ساسانی از کازرون». نامۀ ایران باستان، 2 (1): ۶۹-۶۳.
- ابوریحانبیرونی، محمد بن احمد، ۱۳۶۲، التفهیم لأوائل صناعه التنجیم. بهتصحیح: جلالالدین همایی، تهران: نشر بابک.
- ابودلف خزرجی، مسعر بن مهلهل، ۱۹۷۰، الرساله الثانیه لأبی دلف رحاله القرن العاشر. بهتصحیح: محمد منیر مرسی، قاهره: نشر عالم الکتب.
- اشپولر، برتولد، ۱۳۶۵، تاریخ مغول در ایران. ترجمۀ محمود میرآفتاب، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
- اقبال آشتیانی، عباس، ۱۳۸۴، تاریخ مغول. چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
- تفضلی، احمد، ۱۳۷۸، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. بهکوشش: ژاله آموزگار، چاپ سوم، تهران: نشر سخن.
- جعفریدهقی، محمود، ۱۳۹۳، «نگاهی تازه به کتیبه پهلوی آذرشب مشهور به نیروگاه سیکل ترکیبی (کازرون چهارده)». زبان شناخت، 5 (10): ۲۹-۲۱.
- جکسن، آبراهام والنتاین ویلیامز، ۱۳۸۷، سفرنامۀ جکسن: ایران در گذشته و حال. ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدرهای، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- داراب هرمزدیار، ۱۹۲۲، روایات داراب هرمزدیار. دفتر اول. به اهتمام: مازک رستم اون والا، بمبئی: چاپ بمبئی.
- رشیدالدین فضل الله همدانی، ۱۹۴۰، تاریخ مبارک غازانی، داستان غازان خان. بهتصحیح: کارل یان، لندن: نشر لوزاک.
- رشیدالدین فضل الله همدانی، ۱۳۹۲، جامع التواریخ. جلد اول، بهتصحیح: محمد روشن، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- رهبر، مهدی، ۱۳۹۸، «نتایج فصل اول کاوش در دخمۀ ترک آباد اردکان یزد». فر فیروز: جشن نامۀ دکتر فیروز باقرزاده، بهکوشش: سید احمد محیط طباطبایی، شاهین آریامنش و فاطمه عظیم پور، پژوهشگاه سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری و آریامنا: ۳۱۷-۳۴۸.
- زارعی، محمد ابراهیم؛ خاکسار، علی؛ مترجم، عباس؛ امینی، فرهاد؛ و دینی، اعظم، ۱۳۹۳، «بررسی و مطالعۀ سفالهای دورۀ ایلخانی بهدست آمده از کاوشهای باستانشناسی ارزانفود». مطالعات باستانشناسی، ۶ (۲): ۹۰-۷۳.
- سلیم، غلامرضا، ۱۳۸۳، محمود غزنوی سرآغاز واپسگرایی در ایران. چاپ اول، تهران: نشر بلخ.
- سورتیجی، سامان، ۱۳۹۰، «معرفی شیوۀ تدفینی از دورۀ ساسانی در قلعه کنگلو واقع در سوادکوه مازندران». مطالعات باستانشناسی، ۳ (۲): ۷۷-۹۲.
- شراهی، اسماعیل، 1387، «گزارش گمانهزنی بهمنظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطۀ زلفآباد فراهان». آرشیو سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
- شراهی،اسماعیل، 1389، «گزارش کاوش فصل دوم کاوش باستانشناسی محوطۀ زلفآباد فراهان». آرشیو سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
- شراهی،اسماعیل، 1393، «گزارش فصل اول کاوش در دستکند زیرزمینی تهیق خمین». آرشیو سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
- شراهی، اسماعیل؛ و صدیقیان، حسین، 1398، «مطالعۀ باستانشناختی سفالهای قرون میانۀ اسلامی دستکند زیرزمینی تهیق خمین». فصلنامۀ مطالعات باستانشناسی پارسه، 3 (۸): ۱۵۸-۱۴۱.
- شرفالدین عبدالله شیرازی، ۱۳۴۶، تاریخ وصاف. بهکوشش: عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- شهمردان، رشید، ۱۳۶۳، تاریخ زرتشتیان. فرزانگان زرتشتی، تهران: نشر فروهر.
- قریب، بدرالزمان، ۱۳۴۵، «کتیبهای به خط پهلوی در چین». فصلنامۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۴ (۱): ۷۶-۷۰.
- قلیامیری، سید مصطفی، ۲۵۳۵، «دخمه و مراسم آن بنا بر روایات داراب هرمزدیار». پایاننامۀ کارشناسی ارشد، به راهنمایی: بهرام فرهوشی، گروه زبانشناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- مرتضوی، منوچهر، ۱۳۷۰، مسائل عصر ایلخانیان. چاپ دوم، تهران: موسسه انتشارات آگاه.
- مهجور، فیروز؛ و صدیقیان، حسین، ۱۳۸۸، «بررسی سفالهای اسلامی محوطۀ مشکینتپۀ پرندک در استان مرکزی». دوفصلنامۀ پیام باستانشناس، 6 (۱۲): ۱۲۰-۱۰۵.
- موسوینیا، سید مهدی، ۱۳۹۵، «گزارش مقدماتی فصل اول کاوش باستانشناسی تپه قلعهخلچان تفرش». آرشیو اداره کل میراثفرهنگی استان مرکزی، (منتشر نشده).
- نصراللهزاده، سیروس، ۱۳۸۱ الف، «کتیبههای یادبود و سنگمزار پهلوی ساسانی (۲)». نامۀ پارسی، ۶ (۴): ۱۶-۱۲.
- نصراللهزاده، سیروس، ۱۳۸۱ ب، «کتیبههای یادبود و سنگمزار پهلوی ساسانی (۳)». نامۀ پارسی، ۷ (۱): ۲۷-۲۳.
- نصراللهزاده، سیروس، ۱۳۸۱ پ، «کتیبۀ سنگمزار تل سفید«. در: سروش پیر مغان، بهکوشش: کتایون مزداپور، تهران: انتشارات ثریا: ۳۹۱-۳۸۵.
- نصراللهزاده، سیروس، ۱۳۸۵، کتیبههای پهلوی کازرون. کازرون: کازرونیه.
- نظامالملک، ابوعلی حسن بن علی خواجه، ۱۳۴۴، سیاستنامه. بهتصحیح: محمد قزوینی، تهران: کتابفروشی زوار.
- نعمتی، محمدرضا، 1388، «گزارش فصل اول کاوش باستانشناسی محوطۀ زلفآباد فراهان». آرشیو سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
- Amouzegar, J. & Tafazzoli, A., 1994, Pahlavi language, Literature and Instructions. (In Pesian), Tehran: Moin Publication.
- Amouzegar, J., 2002, “Goli Bar Mazari, new foundly Pahlavi tomb-inscripted from Kazerun”. Name-ye Iran-e Bastan, 2 (1): 63-69.
- Azargoshasb, A., 1979, The Religious Ceremonies and Customs of the Zoroastrians. (In Pesian), Tehran: Farvahar Publication.
- Boyce, M., 1992, Zoroastrianism: Its Antiquity and Constant Vigour. Columbia lectures on Iranian studies, Book 7, Costa Mesa: Mazda.
- Darab Hormazyar, 1922, Dārāb Hormazyār's Rivāyat. (In Pesian), edited by: Ervad Manockij Rustamji Unvala. Bombay: Bombay publication.
- De Blois, F., 1993, “Middle-Persian funerary inscriptions from South-Western of Iran”. In: Medioriranica: Proceedings of the International Colloquium, Katholieke Universiteit Leuven from the 21st to the 23rd of may 1990, ed. W. Skalmowski, A. Van Tongerloo, Leuven: 29-43.
- Della Valle, P.; Bellori, P. & Pietro, G., 1843, Viaggi di Pietro della Valle, il pellegrino : descritti da lui medesimo in lettere familiari all'erudito suo amico Mario Schipano, divisi in tre parti cioè : La Truchia, La Persia, e l'India, colla vita dell'autore. Brighton : G. Gancia.
- Eghbal Ashtiani, A., 2005, Mongol History. (In Pesian), Tehran: Amirkabir Publication.
- Farjamirad, M., 2015, Mortuary Practice in Ancient Iran from the Achaemenid to the Sasanian Period. Oxford: Archaeopress.
- Frye, R. N., 1970, “Funerary Inscriptions in Pahlavi from Fars”.Henning Memorial Volume, London: 152-156.
- Gharib, B., 1966, “A pahlavi inscription in China”. (In Persian), Quarterly of Faculty of Literature and Humanities, Tehran University, 14 (1): 70-76.
- Gholiamiri, M., 1976, “Dakhmeh and its customs based on Dārāb Hormazyār's Rivāyat”. (In Pesian), Master dissertation of linguistics, Faculty of Literature and Humanities, Tehran University, Unpublished.
- Gropp, G., 1969, “Einige neuentdeckte Inschriften aus sassanidischer Zeit”. In: Altiranische Funde und Forschungen. W. Hinz (ed.), Berlin: 229-60.
- Harmatta, J., 1973, “Altiranische Funde und Forschungen”. Sprache, 19: 68-79.
- Henning, W. B., 1958, “Mitteliranisch”. Handuch der Orientalistik, Ed. B. Spuler. Bd. 4, Abs. 1, Leiden: 20-130.
- Humbach, H., Shiping, W., 1988, “Die Pahlavi-chinesische Bilingue von Xi'an”. Acta Iranica, 28: 73-82.
- Jaafari Dehaghi, M., 2015, “A Fresh Look on the Pahlawi Inscription of Azarshab Known as Niroogahe Sicle Tarkibi (Kazeroon fourteen)”. (In Persian), Zabanshenakht (Language Studies), 5 (10): 21-29.
- Jackson, A.V. W., 2008, Persia: past and present, (In Pesian), translated by Manouchehr Amiri and Fereydoun Badrei, Tehran: Elmi-Farhangi publication.
- Jafarian, R., 2006, “History of Shia in Iran from origin to Safavid dynasty”. (In Pesian), Qom: Ansarian publication.
- Mahjoor, F. & Sedighian, H., 2009, “The Archaeological Survey of Islamic potteries in Moshkin Tape Parandak”. Journal of payam-e Bastanshenas, 12: 105-120.
- Morgan, D., 1992, The Mongols. (In Pesian), Translated by: Abbas Mokhber, Tehran: Markaz publication.
- Mortazavi, M., 1991, Issues of Ilkhanid dynasty. (In Pesian), Tehran: Agah publication.
- Mousavinia, M., 2016, Preliminary report of first season of archaeological excavation inTepeh Qaleh Khalachan Tafresh. (In Pesian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province, Unpublished.
- Nasrollahzadeh, C., 2006, Pahlavi inscriptions of Kazerun. Kazerun: Kazerunieh Publication.
- Nasrollahzadeh, C., 2002a, “Funerary Pahlavi Inscriptions (2)”. (In Persian), Nameye- Parsi, 6 (4): 12-16.
- Nasrollahzadeh, C., 2002b, “Funerary Pahlavi Inscriptions (3)”. (In Persian), Nameye- Parsi, 7 (1): 23-27.
- Nasrollahzadeh, C., 2002c, “Tel-e- Sefid funerary inscription”. (In Persian), In: Soroush-e Pir-e Moghan, edited by: Katayun Mazdapour, Tehran: Soraya publication: 385-391.
- Nemati, M. R., 2009, “Preliminary report of first season of archaeological excavation in Zolfabad Farahan”. (In Pesian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province (Unpublished).
- Noorolahi, A., 2007, “Archaeological survey of central part of Tafresh county”. (In Pesian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province (Unpublished).
- Olearius, A., 1696, Persianische Reisebeschreibung. Hamburg.
- Rahbar, M., 2007, “A Tower of Silence of the Sasanian Period at Bandiyan: Some Observations about Dakhmas in Zoroastrian Religion”. In: After Alexander: Central Asia before Islam, Eds. Cribb, J. and Herrmann, G. Oxford: Oxford University Press: 455-473.
- Rahbar, M., 2017, “Preliminary report of second season of archaeological excavation inTorkabad Dakhmeh, Ardakan”. (In Pesian), Center of archaeological researches (Unpublished).
- Rashīd al-Dīn Fazlollah, 1961, “Geschichte Ġāzān-Ḫān’s: taʾriḫ-i-mubārak-i-ġāzānī”. edited by: Karl Jahn, London: Luzac publication.
- Rezai Baghbidi, H., 2011, “New Light on the Middle Persian-Chinese Bilingual Inscription from Xian”. in: The Persian Language in History, ed. M. Maggi and P. Orsatti, Wiesbaden: 105-115.
- Salim, Gh., 2004, Mahmoud Ghaznavi, the beginning of Retrograde in Iran. (In Pesian), Tehran: Balkh publication.
- Shahmardan, R., 1984, Zoroastrian history, Zoroastrian sages. Tehran: Farvahar publication.
- Sharaf al-Din Abdollah Shirazi., 1967, Tarikh-e-Vassaf. (In Persian), edited by: Abdolhamid Ayati, Tehran: Iranian Culture Foundation.
- Sharahi, E. & Sedighian, H., 2019, “Archaeological study of Middle Islamic Tahyagh troglodytic site in Khomein”. Parseh Journal of Archaeological Studies, 8: 141-158.
- Sharahi, E., 2008, Speculation for specification of archaeological zone and proposition of borders of Zolfabad Farahan. (In Persian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province (Unpublished).
- Sharahi, E., 2010, “Preliminary report of second season of archaeological excavation in Zolfabad Farahan”. (In Pesian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province, (Unpublished).
- Sharahi, E., 2014, “Preliminary report of first season of archaeological excavation inTahyagh troglodytic in Khomein”. (In Persian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province (Unpublished).
- Skjærvø, P. O., 1986, “A Fragment of a Column with a Pahlavi: Funerary Inscription”. in: Iranische Denkmäler, Ursula Seidl, Lief. 12: Iranische Felsreliefs H: Die elamischen Felsreliefs von K.r.ng.n und Naq. -e Rustam mit einem Anbang von P. O. Skjærvø, Berlin: 25-26.
- Spuler, B., 1985, “The Mongols in Iran”. (In Pesian), Transleted by: Mahmood Miraftab, Tehran: Elmi-Farhangi publication.
- Tafazzoli, A., 1994-5, “Two Fumerary Inscriptions in Cursive Pahlavi from Fars”. Orientalia Suecana, 43-44: 177-182.
- Tafazzoli, A., 1999, “Pre-Islamic Persian Literature”. (In Pesian), edited by: Jaleh Azmouzegar, Tehran: Sokhan publication.
- Tafazzoli, A. & Sheikh-al-Hokamayi, E., 1994, “The Pahlavi Funerary Inscription from Mashtan (Kaxerun III)”. AMI, 27: 265-267.
- Tafazzoli. A., 1991, “L'inscription funéraire de Kazerun II (Parīšān)”.Studia Iranica, 20: 197-202.
- Tavernier, J. B., 1678, The six travels of John Baptista Tavernier. London: Printed for R. L. and M. P.
- The Travels of Marco Polo, 1926, ed. M. Komroff and J. Cape. New York: Garden City.
- The Vendīdād, 1899, Naurozji, Manekji Nasarvanji Kanga and Dārāb Peshotan Sanjānā. Bombay.
- Trumpelmann, L., 1984, “Sasanian Graves and Burial Customs”. in: Arabie orientale, Mésopotamie et Iran méridional de l'Age du Fer au début de la période Islamique / Ed. Recherche sur les Civilisations, Paris: 318 – 329.
- Zarei, M. E.; Khaksar, A.; Motarjem, A.; Amini, F. & Dini, A., 2015, “Survey and Study of Ilkahanid Pottery from Archaeological Excavations in Arzanfood”. (In Persian), Journal of Archaeological Studies, 6 (2): 73-90. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 730 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 540 |