همخوانی محتوای کتیبه با محل قرارگیری آن در معماری اسلامی (مقایسۀ تطبیقی مدرسۀ خان، مساجد مشیرالملک و نصیرالملک شیراز) | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 10، شماره 26، آذر 1399، صفحه 163-188 اصل مقاله (2.27 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2020.18228.1884 | ||
نویسندگان | ||
هانی زارعی* 1؛ مهدی رازانی2 | ||
1عضو هیأت علمی گروه مرمت بناهای تاریخی، دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول، دزفول، ایران | ||
2استادیار گروه مرمت و باستان سنجی، دانشکدۀ هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران. | ||
چکیده | ||
در دوران اسلامی، آرایههای مبتنیبر کتیبه در سطوح معماری، فارغ از مسائل هنری و زیباشناختی، مملو از مفاهیم معنوی و عرفانی در قالب شعائرالله و ادعیۀ مذهبی هستند. هدف پژوهش حاضر، شناخت ارتباط فضای معماری و مفاهیم کتیبهها بهمنظور یافتن دلایلی منطقی برای چرایی انتخاب و استفاده از آیات موجود در کتیبهها نسبت به محل استفاده از آنها است. «مدرسۀ خان» و مساجد «مشیرالملک» و «نصیرالملک» شیراز مربوط به دورۀ صفوی و قاجار، دارای تزئیناتِ معماری جالبتوجه از منظر هنری و زیباییشناسی هستند و هر سه بنا کاربری آموزشی-دینی دارند؛ از اینرو، بهمنظور تبیین ارتباط میان مضامین کتیبهها و شکل و فضای معماری مورد بررسی قرار گرفتهاند تا بر ایناساس بتوان ارتباط موجود میان مضامین کتیبهها با کالبد معماری بنا را مورد مطالعه قرار داد. مهمترین پرسشهای پژوهش عبارتنداز: 1. کتیبههای موجود در مدرسۀ خان، مسجد مشیرالملک و نصیرالملک از لحاظ مفهومی و موضوعی چه مواردی را شامل میشوند؟ 2. ارتباط میان مضامین کتیبههای مدرسۀ خان، مسجد نصیرالملک و مشیرالملک با فضای معماری چیست؟ در فرآیند پژوهش، بهمنظور دستیابی به اهداف مورد نظر از بررسیهای میدانی برای مستندسازی و خوانش متون و مضمون کتیبههای موجود در بناها و از روش توصیفی-تحلیلی برای معرفی، دستهبندی و یافتن ارتباطهای تطبیقی آنها استفاده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهند که چرخش کتیبهها با توجه به مضامین مذهبی و معنوی، بهصورتی است که در بدنههای بنا آیاتی در: مضامین، تسبیح و نیایش، صبح، خداوند، بهشت، انسان و قیامت، اسامی امامان، احادیث مرتبط با کاربری و فضای نصب آن و کتیبههای خبری و ساخت بنا وجود دارد. از نکات قابلتوجه نصب آیات سورههای با مضمون: صبح، نور و خورشید در بدنههای شرقی و غربی است؛ بنابراین میتوان گفت ارتباط مفهومی بین مضمون کتیبه در بخشهای مختلف با کالبد در بناهای مورد مطالعه وجود دارد و هنرمند با آگاهی دست به انتخاب و نصب آن زده است. | ||
کلیدواژهها | ||
مدرسۀ خان شیراز؛ مسجد نصیرالملک؛ مسجد مشیرالملک؛ همخوانی کتیبه و معماری؛ مضمون و محتوا | ||
مراجع | ||
- افسر، کرامت الله، 1374، تاریخ بافت قدیمی شیراز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. - بمانیان، محمدرضا؛ مؤمنی، کوروش؛ سلطانزاده، حسین، 1392، «بررسی تطبیقی ویژگیهای طرح معماری مسجد-مدرسههای دورۀ قاجار و مدارس دورۀ صفویه». مجلۀ معماری و شهرسازی آرمانشهر، شمارۀ 11، صص: 34-15. - پارسایی، مهدی؛ عشرتی، پرستو؛ عیسی، حجت، 1388، «واکاوی دلایل عدم وجود گنبد در مساجد تاریخی شیراز». فصلنامۀ هنرهای زیبا، دورۀ 1، شمارۀ 40، صص: 60-51. - پیرنیا، محمدکریم، 1378، معماری اسلامی ایران. تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت. - ترکمان، اسکندر بیک، 1317، ذیل تاریخ عالمآرای عباسی. بهتصحیح: سهیلی خوانساری، تهران: کتابفروشی اسلامیه. - توکلیان، زهرا؛ بهمنیکازرونی، سارا، 1394، «بررسی چگونگی انتظام شبستان در مساجد تاریخی شیراز». نشریۀ پژوهشهای معماری اسلامی، دانشگاه علم و صنعت، سال 3، شمارۀ 3، پاییز، صص: 89-103. - حاجیقاسمی، کامبیز، (زیر نظر)، 1379، گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران. دفتر پنجم، مدارس. تهران: سازمان میراثفرهنگی کشور. - حاجیزادهباستانی، کریم، 1397، «زیباییشناسی و ارزشهای نمادین کتیبههای مسجد جامع یزد». پژوهشهای باستانشناسی ایران، دورۀ 8،شمارۀ 18، صص: 192-175. - حسینی، سید هاشم؛ قرائتی، الناز؛ پورنادری، حسین، 1397، «جلوههای هنری در تزئینات کاشیکاری مدرسۀ خان شیراز». نشریۀ هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، دورۀ 23، شمارۀ 3، صص: 53-64. - حسینیفسایی، حاج میرزاحسن، 1367، فارسنامه ناصری. تصحیح و تحشیه: منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر. - حمزهنژاد، مهدی؛ نقرهکار، عبدالحمید؛ خراسانیمقدم، صبا، 1392، «گونهشناسی مفهومی ورودی مساجد در ایران با استفاده از مفاهیم قدسی». فصلنامۀ پژوهشهای معماری اسلامی، سال 1، شمارۀ 1، صص: 102-77. - دیولافوا، مادام ژان، 1361، سفرنامه دیولافوا. ترجمۀ فرهوشی، شیراز: سعدی. - ذاکری، سیدمحمد حسین؛ رمضانیمهریان، سیده نرگس؛ حکیمزاده، پگاه؛ ستوده، فرناز، 1397، «بررسی آرایههای پیشگاه ورودی (مفصل اتصال بنا با شهر) در مساجد تاریخی شیراز». فصلنامۀ شهر ایرانی اسلامی، سال 8، شمارۀ 32، صص: 76-61. - شاردن، ژان، 1335، سیاحتنامۀ شاردن. محمد عباسی، تهران: انتشارات امیرکبیر. - شایستهفر، مهناز، 1380، «جایگاه قرآن، حدیث و ادعیه در کتیبههای اسلامی». مجلۀ مدرس علوم انسانی، سال 11، شمارۀ 23، صص: 94-57. - شایستهفر، مهناز، 1384، «هنر شیعی: عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبهنگاری تیموریان و صفویان». تهران: مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی. - شایستهفر، مهناز، 1388، «جایگاه کتیبههای قرآنی مساجد جامع در گسترش تفکر (قرن 1 تا 7 ه.ق.)». مجموعه مقالات قرآن و علم روز قرآن و هنر، تهران: بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه، دانشگاه تربیتمدرس، صص: 154-113. - شکفته، عاطفه، 1394، «مضمون کتیبههای قرآنی در محرابهای گچی عصر ایلخانیان». فصلنامۀ پژوهشهای معماری اسلامی، سال 2، شمارۀ 8، پاییز، صص: 104 - 120. - شهریاری، رایکا؛ رسکتیمحمدی، مریم، 1395، «بررسی حکمت و هنر اسلامی در معماری مدارس، نمونه موردی مدرسۀ خان شیراز». پنجمین کنفرانس ملی توسعۀ پایدار در علوم جغرافیا و برنامهریزی، معماری و شهرسازی، تهران: مرکز راهکارهای دستیابی به توسعۀ پایدار - موسسه آموزش عالی مهر اروند. - شهیدانی، شهاب، 1397، «ملاحظاتی چند در دانش کتیب هنگاری و ضرورت کاربرد اصول و قواعد خوشنویسی در تحلیل کتیبهها». نشریۀ پژوهشهای معماری اسلامی، دانشگاه علم و صنعت، سال 6، شمارۀ 18، صص: 110-87. - صادقیحبیبآباد، علی؛ و مهدینژاد، جمالالدین، 1395، «هویدایی؛ اندیشهها و بنیانهای اسلامی؛ در معماری شریف ایرانی - اسلامی (نمونه موردی: مدرسۀ خان شیراز)». اولین کنفرانس بینالمللی و سومین کنفرانس ملی معماری و منظر شهری پایدار، مشهد: مؤسسۀ بینالمللی معماری، شهرسازی مهراز شهر. - صفاییملایری، ابراهیم، 1344، «مدرسۀ خان». نامۀ ماهانه ارمغان، دورۀ 32، شمارۀ 9، صص: 388 - 385. - طباطبایی، سید محمدحسن، 1382، ترجمۀ تفسیر المیزان. جلد 16، 18 و 20، ترجمۀ موسویهمدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی. - غفوری، نسیم، 1393، «مستندسازی و مطالعه مدرسۀ خان شیراز». شیراز: آرشیو مرکز اسناد اداره کل میراثفرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس. - علمداری، مریم؛ موسوی، سیده عاطفه؛ پیروتی، کاظم، 1394، «حکمت انتخاب مضامین کتیبهها در آثار معماری ایران اسلامی نمونه موردی: مدرسۀ خان شیراز». اولین کنفرانس تخصصی معماری و شهرسازی ایران، شیراز: مؤسسۀ عالی علوم و فناوری حکیم عرفی شیراز. - فراست، مریم، 1385، «همخوانی کتیبه و نقوش هندسی در بناهای اصفهان عصر صفوی». تهران: مطالعات هنر اسلامی، دورۀ 3، شمارۀ 5، صص: 25-5. - فرصتشیرازی، محمدنصر، 1377، آثار عجم. تصحیح و تحشیه: منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر. - فضائلی، حبیبالله، 1377، تعلیم خط. تهران: سروش. - گدار، آندره، ١٣٧٧، هنر ایران. ترجمۀ بهروز حبیبی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی. - لوتی، پیر،1372، بهسوی اصفهان. ترجمۀ احمد کتابی، تهران: اقبال. - لورنس، کورن، 1391، «کتیبههای مذهبی در معماری اسلامی». ترجمۀ عبدالناصر خیاط، تهران: کتاب ماه هنر، شمارۀ 166، صص: 88-78. - مکارمشیرازی، ناصر، 1378، تفسیر نمونه. با همکاری جمعی از نویسندگان، جلد 1، تهران: دارالکتب الاسلامیة. - مجلسی، محمدباقر، 1392، بحارالانوار. گروه مترجمان، جلد 24 و 89، تهران: مؤسسۀ انتشارات کتاب نشر. - مکینژاد، مهدی، 1388، «سیر تحول کتیبههای ثلث در معماری ایران (صفوی تا قاجار)». فصلنامۀ نگره، دورۀ 34، شمارۀ 13، صص: 40-29. - میرزاابوالقاسمی، محمدصادق، 1393، «کتیبهنگاری الوان: ویژگیهای تاریخی و هنری کتیبۀ سردر مدرسۀ خان». فصلنامۀ نگره، شمارۀ 32، صص: 55-63. - هوشیاری، محمدمهدی؛ پورنادری، حسین؛ فرشتهنژاد، مرتضی، 1392، «گونهشناسی مسجد-مدرسه در معماری اسلامی ایران - بررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی». کاشان: دو فصلنامۀ مطالعات معماری ایران، سال 2، شمارۀ 3، صص: 54-37. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 649 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,208 |