پژوهشی در سفالینه های قالب زدۀ محوطۀ زلف آباد فراهان | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 10، شماره 26، آذر 1399، صفحه 119-140 اصل مقاله (1.64 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2020.14058.1612 | ||
نویسندگان | ||
محمدرضا نعمتی* 1؛ اسماعیل شراهی2؛ علی صدرائی3 | ||
1استادیار پژوهشکدۀ باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران | ||
2کارشناس ارشد اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی، اراک، ایران. | ||
3عضو هیأت علمی پژوهشکدۀ باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران. | ||
چکیده | ||
از ویژگیهای منحصربهفرد سفالهای دورۀ ایلخانی تنوع در ساخت سفالها با تکنیکها و شیوههای مختلف سفالگری و تنوع در تزئین سفالهاست. سفال با تزئین قالبزده، یکی از گونههای سفالی رایج در دورۀ ایلخانی است که برخلاف سایر گونههای سفالی دیگر کمتر به آن توجه شده است. طی دو فصل کاوش در سالهای 1388و 1389 در محوطۀ تاریخی زلفآباد فراهان شواهدی از تولید سفال ازجمله جوشکوره، سفالهای تغییر شکل دادهشده، توپی کوره و سهپایههای سفالی بهدست آمد. در میان سفالینهها و قطعات سفالی، نمونههایی از قالب و سفالهای قالبزده دورۀ ایلخانی وجود دارد که با نقوش مختلف حیوانی، کتیبه و گیاهی تزئین شدهاند. اهمیت این دادۀ تاریخی سبب شد تا به بررسی و مطالعۀ سفالهای قالبزدۀ مکشوف از این محوطه بپردازیم. مطالعۀ تزئینات این گونۀ سفالی از حیث پیوند فرهنگ ایران دوران اسلامی با ایران پیش از اسلام و رهیافت نمادها و نشانههایی برگرفته از تفکر اسلامی برروی سفال بهعلاوه تلفیق فرهنگ ایرانی پیش از اسلام-مغولی در تزئین، حائز اهمیت است. پژوهش حاضر براساس مطالعۀ سفالهای قالبزدۀ بهدست آمده از کاوشهای محوطۀ تاریخی زلفآباد فراهان گذارده شده است تا از اینطریق بتوان عدم اطلاعات کافی درخصوص این نوع سفال را تاحدودی جبران کرد. این پژوهش بـه روش توصـیفی-تحلیلی و با تکیهبر کاوشهای میدانی و مطالعات کتابخانهای جهت پاسخ به پرسشهایی همچون، مهمترین دلایل اطلاق سفالهای قالبزدۀ زلفآباد به دورۀ ایلخانی و بومی بودن آنها چیست؟ و میزان تأثیرپذیری تزئینات این نوع سفالها از فرهنگهای مختلف تا چه اندازهای بوده است؟ انجام شده است. براساس کشف سکههای مربوط به دورۀ ایلخانی، سفالهای قلممشکی و سفال نوع سلطانآباد، این گونۀ سفالی متعلق به دورۀ ایلخانی است. وجود سهپایههای سفالی، توپیهای کوره، جوشکوره و قطعات سفالهای تغییر شکل داده شده، نشان از تولید سفال در محل و بومی بودن سفالها دارد؛ هرچند الگوهای کهن ایرانی برروی اینگونۀ سفالی رایج بوده، ولی در این دوره برخی از تزئینات همچون دُم شیر بهشکل اژدها متؤثر از فرهنگ چینی-مغولی است. | ||
کلیدواژهها | ||
فراهان؛ محوطۀ زلف آباد؛ سفال اسلامی؛ تزئینات قالب زده؛ دورۀ ایلخانی | ||
مراجع | ||
- اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان، 1367، مرات البلدان. بهکوشش: عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. - اسدی، علی، 1391، «پژوهشی دربارۀ سفالهای سدۀ آغازین دورۀ اسلامی شهر استخر فارس. پژوهشها درباره تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران. بهکوشش: شهرام زارع، تهران: بصیرت، صص: 219-195. - اکبری، فاطمه، 1375، «پیشینۀ نقوش بروی سفالینههای ایران». پایاننامۀ کارشناسیارشد، دانشگاه تهران، دانشکدۀ هنرهای زیبا. - امیرحاجلو، سعید؛ سقایی، سارا، 1397، «گسترش و تنوع گونههای سفالی دوران اسلامی در سکونتهای دشت نرماشیر کرمان». پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارۀ 19، صص: 226-207. - امیری، مصیب؛ موسویکوهپر، سیدمهدی؛ خادمیندوشن، فرهنگ، 1391، «طبقهبندی و گونهشناسی سفالیهای ساسانی-اسلامی بیشاپور-مطالعۀ موردی: سفالهای فصل نهم کاوش». مطالعات باستانشناسی، شمارۀ 5، صص: 32-1. - براری، میثم، 1393، سفال و سفالگری در تبرستان 1 (سفال ساری). اصفهان: نشر گلدسته. - بهار، مهرداد، 1375، پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و دویم). تهران: آگاه. - بهرامپور، نسرین، 1388، بررسی نمادهای مقدس ایرانی در سفال. تهران: نشر شهر آشوب. - بهرامی، مهدی، 1327، صنایع ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. - پوپ، آرتوراپهام، ۱۳۳۸، شاهکارهای هنر ایران. ترجمۀ پرویز خانلری، تهران: انتشارات فرانکلین. - پوپ، آرتوراپهام، 1387، سیری در هنر ایران. جلد 4 و 9، ترجمۀ گروهی از مترجمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. - پوربخشنده، خسرو، 1367، «گزارش گمانهزنی و تعیین حریم محوطۀ زلفآباد». پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - پورداوود، ابراهیم، 1377، یشتها. جلد اول،تهران: انتشارات اساطیر. - توحیدی، فائق، 1382، فن و هنر سفالگری. چاپ دوم، تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت). - حاتم، غلامعلی، 1374، «نقش و نماد در سفالینههای کهن ایران». فصلنامۀ هنر، شمارۀ 28، صص: 355 تا 378. - حسینی، سیدهاشم، 1390، «بازتاب و تحلیل نگارۀ اژدها در سفالینهها و کاشی دوران اسلامی ایران». فصلنامۀ نگره، شمارۀ 19،صص: 61-49. - حسینی، سیدهاشم، 1396، «بازتاب انواع صورتهای فلکی در سفالگری دوران اسلامی تا دورۀ صفوی و تطبیق آنها با نمونههای موجود در کتاب صورالکواکب عبدالرحن صوفی». فصلنامۀ نگره، شمارۀ 41، صص: 125-112. - خسروزاده، علیرضا، ۱۳۸۳، «گزارش توصیفی فصل اول بررسی و شناسایی شهرستان بردسیر». گزارشهای باستانشناسی3، تهران: انتشارات پژوهشکدۀ باستانشناسی، صص: ۱۳۱-۱۵۴. - خدادوست، جواد؛ موسویحاجی، سیدرسول؛ تقوی، عابد؛ پورعلی، یاری؛ گوکی، شهین، 1396، «بررسی و مطالعۀ تحلیلی سفالینههای محوطۀ مالین؛ شهرستان باخزر (خراسان رضوی)». پژوهشهای باستانشناسی ایران، دورۀ 7، شمارۀ 13، صص: 157-172. - چوبک، حمیده، 1391، «سفالینههای دورۀ اسلامی-شهر کهن جیرفت». مطالعات باستانشناسی، شمارۀ 5، صص: 112-83. - چوپک، حمیده، 1383، «تسلسل فرهنگی جازموریان - شهر قدیم جیرفت در دورۀ اسلامی». رسالۀ مقطع دکتری باستانشناسی دوران اسلامی، دانشگاه تربیتمدرس (منتشر نشده). - دادور، ابوالقاسم،1393، «نقوش و نمادهای گیاهی و حیوانی در سفالینههای دورۀ اسلامی ایران». فصلنامۀ علمی نگارینه هنر اسلامی، شمارۀ 4، صص: 18-4. - دژمخوی، مریم، 1386، «نظری اجمالی بر سفال قالبزده عصر سلجوقی». مجلۀ باستانپژوه (نشریه هسته علمی باستانشناسی دانشگاه تهران)، سال 9، شمارۀ 15، صص: 31-27 . دولتی،مریم؛ ملازاده، کاظم، 1397، «طبقهبندی و تحلیل باستانشناسانه اشیای سرخدم لری». پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارۀ 18، صص: 82-63. - دیماند، موریس اسون، 1356، راهنمای صنایع اسلامی. ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: علمی و فرهنگی. - ذاکرین، میترا، 1390، «بررسی نقش خورشید بر سفالینههای ایران». هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شمارۀ 46، صص: 33-23. - ذکاء، یحیی؛ سمسار، محمدحسن، 1372، آثار هنری ایران، تهران: نخست وزیری. - رجبی، نوروز، 1394، «یافتههای باستانشناسی فصل دوم کاوش محوطۀ مادآباد-مرودشت». پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارۀ 9، صص: 194-175. - روحالامینی، محمود، 1387، آئینها و جشنهای کهن در ایران امروز. تهران: نشر آگاه. - رضی، هاشم، 1374، آئین میترائیسم. تهران: نشر بهجت. - رنجبران، محمدرحیم؛ بختیاری، ذبیحالله، 1392، «گزارش نهایی فصل اول و دوم، از دور چهارم کاوشهای باستانشناختی تپه هگمتانه». همدان: آرشیو پایگاه میراثفرهنگی هگمتانه (منتشر نشده). - سامی، علی، 1350، «کاخ پذیرایی کورش بزرگ در پاسارگاد». مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ 107 و 108، تهران: وزارت فرهنگ وهنر. - شراهی، اسماعیل، 1387، «گزارش گمانهزنی بهمنظور تعیین عرصه و حریم محوطۀ زلفآباد فراهان». آرشیو ادارۀ کل میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده). - شراهی، اسماعیل، 1389، «گزارش فصل دوم کاوش در محوطۀ زلفآباد فراهان». آرشیو ادارۀ کل میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده). - شراهی، اسماعیل؛ صدیقیان، حسین، 1398، «مطالعه باستانشناختی سفالهای قرون میانی اسلامی دستکند زیرزمینی تهیق خمین». مطالعات باستانشناسی پارسه، شمارۀ 8، صص: 158-141. - صدیقیان، مهیندخت، ١٣٨٦، فرهنگ اساطیری- حماسی ایران. جلد ۱، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی. - صمدی، مهرانگیز، 1376، نقش ماه در ایران. تهران: انتشارت علمی- فرهنگی. - عباسیان، میرمحمد، 1379، تاریخ سفال و کاشی در ایران. چاپ دوم، تهران: گوتنبرگ. - عضدالملک، علیرضا، 1370، سفرنامۀ عضدالملک به عتبات. تهران: مؤسسۀ پژوهش و مطالعات فرهنگی. - کامبخشفرد، سیفالله، 1380، سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر. تهران: ققنوس. - کریمی، فاطمه؛ کیانی، محمدیوسف، 1364، هنر سفالگری در دورۀ اسلامی. تهران: مرکز باستانشناسی ایران. - کریمی، شکیلا، 1398، «نمادشناسی نقش مرغابی سانان در آثار هنری ایران». فصلنامۀ هنر و تمدن شرق، شماره 26، صص: 30-21. -کمشکی، ندا؛ امیرحاجلو، سعید، 1398، «مطالعۀ سفالهای قالبی عصر سلجوقی در نمایشگاه ارگ قدیم بم». چهارمین همایش ملی باستانشناسی ایران، دانشگاه بیرجند، صص: 16-1. - کیانی، محمدیوسف، 1377، هنر سفالگری دورۀ اسلامی ایران. تهران: انتشارات سازمان فرهنگ و ارشاد اسلامی. - کیانی، محمّدیوسف ،1379، پیشینه سفال و سفالگری در ایران. تهران: انتشارات نسیم دانش. - گروپ، ارنست جی، 1384، سفال اسلامی. ترجمۀ فرناز حائری، تهران: نشر کارنگ. - گروه کارشناسان موزۀ ملی ایران، 1369، «نگاهی به موزۀ ملی ایران». زیر نظر: احمد تهرانیمقدم، موزهها، شمارۀ 9 و 10، صص: 13-2. - گیرشمن، رومن،1372، ایران از آغاز تا اسلام. ترجمۀ محمد معین، تهران: انتشارات علمی-فرهنگی. - محمدحسن، زکی، 1384، هنر ایران در روزگار اسلامی. ترجمۀ محمد ابراهیم اقلیدی، تهران: صدای معاصر. - محمدی، مریم؛ شعبانی، محمد، 1395، «معرفی و تحلیل سفالهای دوران اسلامی محوطۀ زینوآباد-بهار، همدان». پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارۀ 11، صص: 150-135. - مستوفی قزوینی، حمدالله، 1381، نزهةالقلوب. بهکوشش: سید محمد دبیر سیاقی، تهران: حدیث امروز. - مرتضایی، محمد، 1386، «مطالعۀ زیرساختهای طبیعی و فرهنگی در شکلگیری شهر گرگان(جرجان)در دورۀ اسلامی با مطالعۀ موردی کاوش در محوطۀ اسلامی شهر گرگان(جرجان)». رسالۀ دکتری، استاد راهنما: محمدیوسف کیانی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده). - مورگان، پیتر، 1384، «سفال خمیر سنگی ایرانی دوران سلجوقی». مجموعۀ سفال اسلامی، گردآوری: ناصر خلیلی و استفان ورونیت، تهران: نشر کارنگ، صص: 143-137. موسویحاجی، سیدرسول؛ توسلی، محمدمهدی؛ شیرازی، روحالله؛ زور، مریم، 1392، «گونهشناختی و معرفی سفالینههای دورۀ اسلامی بلوچستان (مکران جنوبی)». پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارۀ 5، صص: 140-120. - مهجور، فیروز؛ صدیقیان، حسین، 1388، «بررسی سفالهای محوطۀ مشکینتپۀ پرندک در استان مرکزی». پیام باستانشناس، شمارۀ 12، صص: 120 -105. - مهجور، فیروز؛ ابراهیمینیا، محمد؛ صدیقیان، حسین، 1390، «بررسی باستانشناسی سفالهای دورۀ اسلامی محوطۀ باستانی نچیر خانلق ری». مطالعات باستانشناسی، شمارۀ 4، صص: 192-173. - میرزائی، عبدالله، 1391، «بررسی سیر تکامل اسلیمی در هنر ایران (دورۀ ساسانی تا قرن هفتم)». کتاب ماه هنر، شمارۀ 164، صص: 57-54. - نعمتی، محمدرضا، 1391، «فصل اول کاوشهای باستانشناسی زلفآباد فراهان». چکیده مقالات یازدهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی ایران، تهران: انتشارات پژوهشگاه سازمان میراثفرهنگی کشور . - نعمتی، محمدرضا، 1388، «گزارش فصل اول کاوشهای باستانشناسی زلفآباد فراهان». تهران: پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - نعمتی، محمدرضا، 1386، «گمانهزنی و تعیین حریم محوطۀ باستانی مشکینتپۀ شهرستان زرندیه شهر پرندک». تهران: پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - نعمتی، محمدرضا، 1397، «گمانهزنی و پیگردی تپه سرقلعۀ روستای لواسان بزرگ». تهران: پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - نعمتی، محمدرضا، 1398، «ساماندهی و کاوش تپه خاتونلر روستای مهردشت ملارد». تهران: پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - ویلسن آلن، جیمز، 1383 ، سفالگری اسلامی. ترجمۀ مهناز شایستهفر، تهران: انتشارات مؤسسۀ مطالعات هنر اسامی. - وولف، هانس، 1372، صنایعدستی کهن ایران. مترجم: سیروس ابراهیمزاده، تهران: آموزش انقلاب اسلامی. - هال، جیمز، 1380، فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر. - هژبری، علی، 1398، «طرح یک سؤال، آیا تپه میل آتشکده ری است؟ بررسی گاهنگاری و کاربری بنایی موسوم به تپه میل، دشت ری». جشننامه دکتر فیروز باقرزاده، بهکوشش: احمد محیططباطبایی و شاهین آریامنش، تهران: پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری، صص: 266-225. - همتیازندریانی، اسماعیل؛ خاکسار، علی؛ شعبانی، محمد، 1396، «بررسی و تحلیل سفالهای دورۀ اسلامی مجموعه دستکند زیرزمینی سامن ملایر». پژوهشهای باستانشناسی ایران، شمارۀ 13، صص: 206-189. - یاحقی، محمدجعفر، 1369، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: انتشارات سروش. - یوسفوند، یونس؛ غفارپور، لیلا؛ میری، فرشاد، 1394، «بررسی و تحلیل سفال قالبزدۀ محوطۀ اسلامی شادیاخ نیشابور». مطالعات هنر بومی، شمارۀ4، صص: 78-59. - Brunner, Ch. J., 1978, sasnian stamp seals in the metropolitan museum of art. Newyork.
- Fehervari, G., 2000, Ceramics of the Islamic word. I, btauris publishers. London.
- Khalili, N. D, 2005, The timeline history of Islamic artand architecture. worth press, uk.
- Priestman, S. M. N., 2013, “A Quantitative Archaeological Analysis of Ceramic Exchange in the Persian Gulf and Western Indian Ocean”. Ph.D. Thesis, University of Southampton.
-Treptow, T, 2003, Daily life ornamented the mediaeval Persian city of Reyy. Chicago: the oriental institute museum of university of Chicago.
-Wilkinson, C. K., 1973, Nishapur pottery of the early islamicperiod. The metropolitan museum of art. Newyork
- Whithcomb, D. S., 1973, Before the Roses and Nightingales Excavations
at Quasr i Abu Nasr Old Shiraz. The Metropolitan Museum of Art, New York. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 625 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,377 |