زیبایی شناسی و ارزش های نمادین کتیبه های مسجد جامع یزد | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
مقاله 10، دوره 8، شماره 18، آذر 1397، صفحه 175-192 اصل مقاله (1.94 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2018.12883.1563 | ||
نویسنده | ||
کریم حاجی زاده باستانی* | ||
استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی | ||
چکیده | ||
کتیبههای دورهی اسلامی، منابع ارزشمندی از تفکرات مذهبی، سیاسی و اجتماعی معماران و هنرمندان دورهی اسلامی است؛ بهگونهای که اطلاعات ارزشمندی از اوضاع مذهبی، اجتماعی و فرهنگی زمانهی خویش را بازگو میکنند. مسجد جامع یزد، یکی از بناهای باشکوه دورهی اسلامی ایران است که در طول دورههای مختلف اسلامی محل هنرنمایی هنرمندان این دیار بوده است. در مقالهی حاضر، کتیبههای این مسجد از نظر زیباییشناسی و نمادگرایی بررسی شدهاند. نقوش تزئیناتی کتیبهها شناسایی و با استفاده از نرمافزار استخراج شده و به تحلیل مفاهیم نمادین آنها پرداخته شده است. هدفی که پژوهش حاضر در پی آن است میتواند در قالب پرسش زیر مطرح شود؛ روش ترکیب نقوش برای بیان مفاهیم نمادین چگونه بوده و این نقوش بیانگر چه مفاهیمی هستند؟ مطالعه بر روی این کتیبهها نشان میدهد که بسیار زیباطراحی شدهاند، بهگونهای که در درون خود، مفاهیم ارزشمندی از تفکرات دینی را پنهان ساخته و آنها را با زبان نمادین بیان کردهاند. در بیشتر کتیبهها، از یک شیوهی مشترک و خاصی برای فضاسازی استفاده شده، بهصورتی که شبکهای از نقوش هندسی ایجاد شده که خود توسط نقوش اسلیمی در اندازههای گوناگون محصور شدهاند. در بین نقوش تزئینی کتیبهای این مسجد، نقش شمسهای و همچنین نقش دایره از جایگاه ویژهای برخوردارند. تلفیق اشکال هندسی بههمراه انواع مختلف شمسهها، فضای معنوی خاصی را تداعی میکنند و هنرمند با بهکار بردن ترکیب آنها، در حال بیان مفاهیم اعتقادی دینی و مذهبی خویش است. در برخی موارد سبک خاصی در ایجاد کتیبهها دیده میشود که از جملهی آنها میتوان به علاقهی هنرمندان به ایجاد شبکهای از نقوش هندسی در مرکز نقشها اشاره کرد، که اسامی چون «علی» و «محمد» در آنها جای گرفتهاند. کتیبههای سردر شرقی نمونهای از این نقوش است. مفاهیم خاصی در بهکار بردن اشکال نقوش هندسی و میزان تکرار آنها دیده میشود که بهعنوان مثال، میتوان به کاربرد شمسههای هشتپر و تکرار هشتبار نقوش مختلف هندسی اشاره نمود، که به احتمال بیانگر برخی اعتقادات مذهبی از جمله وجود هشت بهشت یا وجود هشت فرشته حامل عرش الهی هستند. | ||
کلیدواژهها | ||
مسجد جامع یزد؛ زیبایی شناسی؛ نمادشناسی؛ نقوش اسلیمی؛ نقوش هندسی | ||
مراجع | ||
- آیتاللهی، حبیبالله، 1363، «نسبتهای طلایی در هنر»، فصلنامه هنر، شمارهی 7، صص: 129-108. - آیتی، عبدالحسین، 1317، آتشکده یزدان، یزد: انتشارات گلبهار. - افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد، جلد دوم، چاپ سوم، یزد: انتشارات خانه کتاب. - احمدیملکی، رحمان، 1377، «فرمها و نقشهای نمادین در مساجدایران»، مجله وقف میراث جاویدان، شمارهی 22، صص: 116-110. - اسلامی، فاطمه؛ اژدر، سوسن؛ و خدایی، سید علیاکبر، 1388، شاهکار فیروزهای کویر (مسجد جامع کویر از ظهور تا شکوه)، ورای دانش، تهران. - افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد، جلد 2، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران. - الهیاری، فریدون؛ و عابدینپور، وحید، 1389، «علل تحول خوشنویسی و پیوند آن با هویت ایرانی در دورهی صفوی»، مجله مطالعات ملی، شمارهی 11(3)، صص: 159-184. - بورکهارت، تیتوس، 1365، هنراسلامی، زبان و بیان، ترجمهی پرویز رجبنیا، تهران: سروش. - بورکهارت، تیتوس، 1378، «نظری بر اصول و فلسفه هنراسلامی»، ترجمهی غلامرضا اعوانی، هنردینی، شمارهی 2، صص: 78-67. - پورجعفر، محمدرضا؛ و موسویلر، اشرف، 1381، «بررسی ویژگیهای حرکت دورانی مارپیچ اسلیمی؛نمادتقدس، وحدت و زیبایی»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شمارهی 43، صص: 207-184. - پوپ، آرتور، 1373، معماری ایران، ترجمهی غلامحسین صدریافشار، چاپ سوم، تهران: انتشارات فرهنگان. - تلخداش، رقیه، 1387، «تجلی تخیل مقدس در نقشمایههای سفال و سرامیک دوران اسلامی:، نشریه نقشمایه، شمارهی 2، صص: 71-70. - تیموری، کاوه، 1388، «فرهنگ دیرپای هنر خوشنویسی و واژههای ماندگار»، مجلهی ماه هنر، شمارهی 130، صص: 4-9. - جعفری، محمدبن جعفر، 1390، تاریخ یزد، به کوشش: ایرج افشار، چاپ چهارم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. - جودکی عزیزی، اسدالله؛ موسویحاجی، سید رسول؛ شهبازی، اشکان؛ و رضازاده، اسحاق، 1394، «مسجد شیخیها بنایی ناشناخته در شارستان کهن یزد»، فصلنامهی پژوهشهای باستانشناسی ایران، دانشگاه بوعلیسینا، دورهی 5، شمارهی 9، پاییز، صص: 195-206. - جندقی یزدی، علی، 1327، «مسجدجامع یزد»، نشریه زبان وادبیات «یغما»، شمارهی 2، صص: 83-78. - حسینی، سید هاشم؛ و فراشی ابرقویی، حسین، 1393، «تحلیل جنبههای نمادین شیعی در تزیینات مسجد جامع یزد»، مجلهی نگره، شمارهی 29، صص: 32-44. - حمزوی، یاسر؛ و علومی، مجید، 1389، «بررسی تزئینات کریاس شرقی مسجد جامع کبیر یزد با نگرش ویژه بر کتیبه نقاشی»، کتاب ماه هنر، شمارهی 139، صص: 75-68. - حمزهنژاد، مهدی؛ عبدالحمید نقرهکار؛ و خراسانیمقدم، صبا، 1392، «گونهشناسی مفهومی ورودی مساجد در ایران با استفاده از مفاهیم قدسی»، فصلنامه پژوهشهای معماری اسلامی، شمارهی 1، صص: 77-102. - خادمزاده، محمدحسن، 1384، مساجد تاریخی شهر یزد، تهران: انتشارات سازمان میراثفرهنگی و گردشگری. - خزائی، محمد، 1387، «شمسه؛ نقش حضرت محمد در هنراسلامی ایران»، کتاب ماه هنر، شمارهی 120، صص: 63-56. - چیتی، منصور، 1379، «بررسی نقشمایههای گرافیکی کتیبههای مسجد جامع یزد از دورهی سلجوقیان تا تیموریان»، پایاننامه کارشناسیارشد، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران (منتشر نشده). - دادور، ابوالقاسم؛ و مصباح اردکانی، نصرت، 1385، «بررسی نقوش و شیوهی تزئین توپی گچی تهآجری در بناهای دورهی سلجوقی و ایلخانی»، نشریه هنرهای زیبا، شمارهی 26، صص: 92-85. - دانشیزدی، فاطمه، 1387، کتیبههای اسلامی شهریزد، تهران: سبحان نور، پایگاه میراٍث فرهنگی شهریزد. - دهقانچنار، مهران، 1391، مسجد جامع یزد، شاهکاری ماندگار، ترجمهی مریمالسادات صالحی، یزد: انتشارات محمد هادی. - ریختهگران، محمدرضا، 1371، «تأملی در مبانی نظری هنر و زیبایی: هنر و تکنولوژی»، فصلنامه هنر، شمارهی 22، صص: 22-9. - رمضانزاده، علی اصغر؛ و بهنامفر، محمدحسن، 1396، «بررسی روند شکلگیری قنات دولتآباد یزد بر اساس اسناد مکتوب و دادههای باستانشناسی». فصلنامهی پژوهشهای باستانشناسی ایران، دانشگاه بوعلیسینا، دورهی 7، شماره 15، زمستان، صص: 183-202. - رئیسی، محمدمنان؛ نقرهکار، عبدالحمید؛ و مردمی، کریم، 1392، «درآمدی بر رمز و رمزپردازی در معماری دوران اسلامی»، فصلنامه پژوهشهای معماری اسلامی، شمارهی 2، صص: 79-94. - شایستهفر، مهناز؛ و محمدیان، لیلا، 1381، «ارزشهای نمادین قندیلهای ایرانی»، فصلنامه خیال، شمارهی 4، صص: 78-96. - شجاعی، حیدر، 1379، اشارات به فرهنگ اصطلاحات صوفیه، تهران: انتشارات مجد. - شوان، فریتیوف، 1383، «رمزپردازی در هنر و طبیعت» در کتاب هنر ومعنویت، مجموعه مقالات، فرهنگستان هنر، تهران، صص: 127-136. - شیخی، آزاده، 1394، «بررسی نقوش کاشیهای مسجد جامع یزد»، پایاننامه کارشناسیارشد، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران. - شیمل، آنهماری، 1388، راز اعداد، ترجمهی فاطمه توفیقی، قم: انتشارات ادیان و مذاهب. - صداقت، فاطمه، 1387، «جایگاه کتیبههای قرآنی مساجد جامع درگسترش تفکر مذهبی (قرن اول تا هفتم هجری قمری)»، کتاب ماه هنر، شمارهی 120، صص: 829-30. - طبرسی، فضل بن حسن، 1314، مجمع البیان، ترجمهی احمد بهشتی، انتشارات فراهانی، تهران. - علویراد، علی، 1370، «ساماندهی جلوخان مسجد جامع یزد»، پایاننامه کارشناسیارشد، دانشکده هنر، دانشگاه تهران، تهران. - کاتبیزدی، احمدبن حسین، 1386، تاریخ جدید یزد، بهکوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات امیر کبیر. - کوپر، جین، 1380، فرهنگ مصورنمادهای سنتی، ترجمهی ملیحه کرباسیان، تهران: انتشارات فرشاد. - کیانی، محمدیوسف، 1374، تاریخ هنرمعماری ایران در دوره اسلامی، جلد 3، تهران: انتشارات سمت. - گلشن، صدیقه، 1381، «بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد؛ بررسی تاریخچه مسجد جامعه کبیر یزد»، مجله صفه، دورهی 8، شمارهی 2-1، صص: 119-94. - گنون، رنه، 1374، معانی رمز صلیب:تحقیقی درفن معارف تطبیقی، ترجمهی بابک علیخانی، سروشتهران. - لشکری، فاطمه، 1390، «نمادپردازی در هنر اسلام»، اطلاعات حکمت و معرفت، شمارهی 66، صص: 3-14. - مرتضایی، محمد؛ و میردهقان اشکذری، سید فضلاله، 1393، «بازنگری در جایگاه شهر یزد در دوران صدر اسلام با تکیه بر اسناد مکتوب و دادههای باستانشناسی»، فصلنامهی پژوهشهای باستانشناسی ایران، دانشگاه بوعلیسینا، دورهی 4، شمارهی 6، بهار، صص: 159-174 - مستوفیبافقی، محمدمفید، 1384، جامع مفید، جلد سوم، بهکوشش: ایرج افشار، تهران: اندیشه. - مسرت، حسین، 1392، مسجد جامع کبیر یزد، زیر نظر: سید محمد موسوی و بهرام رضایی چراتی، یزد: اندیشمندان یزد. - مکارمشیرازی، ناصر، 1374، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران: دارالکتب الاسلامیه. - مکینژاد، مهدی، 1381، «نقش تزئینات در معماری اسلامی؛ کاشی ایرانی»، کتاب ماه هنر، شمارهی 45، صص: 71-68. - ویلبر، دونالد، 1346، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمهی عبدالله فریار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. - نصرتی، مسعود، 1380، «مسجدجامع یزد مجموعهای ارزشمنداز کتیبههای قرآنی»، گلستان هنر، شمارهی 87، صص: 26-20. - نوروزیطلب، علیرضا، 1388، «زیبایی و ذاتشناسی هنراسلامی»، کتاب ماه هنر، شمارهی 129، صص: 31-4 - نصر، سیدحسین، 1375، هنرو معنویت اسلامی، جلد 1، ترجمهی رحیم قاسمیان، تهران: دفترمطالعات دینی هنر. - یاحقی، محمدجعفر، 1369، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: سروش. - یوهانسن، اتین، 1367، کتاب رنگ، ترجمهی محمدحسین حلیمی، تهران: انتشارات وزارت ارشاد.
- Cammann, S., 1957,” Ancient symbols in the modern Afghanistan”, In: art orientalist, volumeII, Michigan: The University of Michigan.
- Sheila S. B., 1992, The monumental inscriptions from early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden, Brill.
- Vitruvius, 1960, The ten books on architecture, translated by: Morris Hickey Morgan, Dover books. NewYork.
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,163 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 4,504 |