تأملی دوباره بر دوره بندی ساخت مسجد جامع شهر یزد براساس اسناد مکتوب و یافته های باستان شناسی (از ابتدا تا قرن ششم هـجری قمری)* | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| مقاله 9، دوره 8، شماره 18، آذر 1397، صفحه 157-174 اصل مقاله (4.83 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2018.14416.1634 | ||
| نویسندگان | ||
| محمدابراهیم زارعی* 1؛ سید فضل اله میردهقان2؛ حمید عزیزی بندرآبادی3؛ ابراهیم کاظم نژنداصل4 | ||
| 1دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا | ||
| 2اســـــتادیار گـــــروه ایران شناسی دانشگاه بوعلی سینا. | ||
| 3دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه تهران. | ||
| 4کارشناس ارشد باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد. | ||
| چکیده | ||
| مسجد جامع شهر یزد، یکی از بناهای مهم تاریخی کشور می‌باشد که در طی دوره‌ی هزارساله توسط حکومت‌های مختلف گسترش یافته است. متون محلی یزد به شکلگیری این مسجد در طول دورههای مختلف اشاره دارند که در هر دوره بخش‌هایی تکمیل یا به آن اضافه شده است. ماکسیم سیرو، یکی از اولین کسانی است که تحقیقات جامعی را درباره‌ی این بنا انجام می‌دهد که منبعی برای پژوهشگران بعدی می‌شود؛ او چهار دوره برای شکلگیری بنای اولیه‌ی مسجد جامع ارائه می‌کند که با گفته‌های متون و داده‌های باستان‌شناسی تناقض دارد. لذا این پژوهش سعی دارد به بازنگری در دوره‌بندی تاریخی ساخت این بنا بپردازد. برای تحقق این هدف، در ابتدا به مطالعات کتابخانه‌ای و گردآوری اطلاعات تاریخی لازم به‌ویژه از متون محلی یزد پرداخته شده و سپس داده‌های حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی در کنار متون تاریخی مورد تجزیه تحلیل قرار گرفت. مهم‌ترین سؤالات مطرح‌شده عبارتند از: 1. آیا می‌توان وجود آتشکده در محل فعلی مسجد جامع را اثبات کرد؟ 2. با توجه به داده‌های موجود، ساخت مسجد جامع یزد به چه دوره‌ای باز می‌گردد؟ نتایج به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که هیچ‌گونه شواهدی مبنی‌بر وجود آتشکده در شالوده‌ی بنای مسجد جامع یزد وجود ندارد؛ همچنین می‌توان سه دوره‌ی ساخت را برای این بنا در نظر گرفت؛ در دوره‌ی اول، علاءالدوله کالنجار به ساخت مسجدی اقدام می‌کند که در متون یزد هم از آن به‌عنوان «مسجد جامع عتیق» و هم «مسجد جامع قدیم» یاد شده است. در دوره‌ی دوم، علاءالدوله گرشاسب الحاقاتی را به مسجد ساخته‌شده توسط علاءالدوله کالنجار اضافه می‌کند؛ همین امر سبب شده متون محلی، وی را نیز به‌عنوان یکی از سازندگان مسجد معرفی کنند. در دوره‌ی سوم، جماعتخانه‌ی دختران در کنار مسجد قدیم یا عتیق ساخته می‌شود و بانیان نیز بقعه‌ای را در کنار آن جهت مدفن خود بنا میکنند که مدفن آن‌ها امروزه نیز موجود است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| مسجد جامع یزد؛ تاریخ گذاری مسجد؛ متون و منابع محلی؛ شواهد باستان شناسی؛ سفال | ||
| مراجع | ||
|
- آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد. - آزموده، مریم؛ و کارگر، مجتبی، 1391، مسجد جامع کبیر یزد. به‌کوشش: حسین مسرت، یزد: انتشارات اندیشمندان یزد. - آیتی، عبدالحسین، 1317، تاریخ یزد یا آتشکده یزدان. یزد: چاپخانه گلبهار، چاپ اول. - ابن‌حوقل، 1345، صورة‌الارض. ترجمه و تصحیح: دکتر جعفر شعار، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات امیرکبیر. - اسلامی، فاطمه؛ و اژدر، سوسن؛ و خدایی، سید علیاکبر، 1388، شاهکار فیروزه کویر. چاپ اول، انتشارات ورای دانش. - اصطخری، ابواسحاق، 1373، مسالک‌والممالک. ترجمه‌ی اسعد بن عبدالله تستری، به‌کوشش: ایرج افشار. تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی. - افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد. جلد 2، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. - بارتولد، واسیلی ولادیمیرووى، 1358، تذکره جغرافیایی ایران. ترجمه‌ی حمزه سردادور، انتشارات توس، چاپ دوم. - جعفری، جعفربن محمد، 1389، تاریخ یزد. به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. - جندقی یزدی، علی، 1327، «مسجد جامع یزد». مجله یغما، سال اول، شماره‌ی دوم، صص: 83-78. - جودکی‌عزیزی، اسدالله؛ موسوی‌حاجی، سید رسول؛ و واثق‌عباسی، زهیر، 1394، « پژوهشی در سیمای شهر یزد در سده‌های نخستین دوره‌ی اسلامی». مجله پژوهش‌های تاریخی، سال 51، دوره‌ی جدید، سال 7، شماره‌ی 3 (پیاپی 27)، صص: 56-39. - جودکی‌عزیزی، اسدالله؛ موسوی‌حاجی، سید رسول؛ شهبازی، اشکان؛ و رضازاده، اسحاق، 1394، «مسجد شیخی‌ها، بنایی ناشناخته در شارستان کهن یزد». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، دوره‌ی 5، شماره‌ی 9، صص: 195-206. - حسینی‌یزدی، سید رکن‌الدین، 1341، جامع‌الخیرات. به‌کوشش: محمد تقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران. - حسینی‌یزدی، سید رکن‌الدین، 1407 ه.ق، وقف‌نامه جامع‌الخیرات. ترجمه‌ی جعفر غضبان، یزد: اداره کل حج اوقاف و امور خیریه استان یزد. - خادمزاده، محمدحسن، 1384، مساجد تاریخی شهر یزد. یزد: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد. - خادمزاده، محمدحسن، 1386، محلات تاریخی شهر یزد. تهران: نشر سبحان نور با همکاری سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد. - خادمزاده، محمدحسن، 1387، معماری دوره‌ی آلمظفر یزد. تهران: نشر همپا، با مشارکت سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد. - دهقان‌چناری، مهران، 1390، مسجد جامع یزد شاهکاری ماندگار. یزد: انتشارات محمد هادی. - شواتس، پاول، 1372، جغرافیای تاریخی فارس. ترجمه‌ی جهانداری کیکاوس، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. - کاتب، احمد بن حسین بن علی، 1345، تاریخ جدید یزد. به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران زمین. - کاظم‌نژنداصل، ابراهیم، 1384، «گزارش فصل اول کاوش و گمانهزنی بافت تاریخی شهر یزد»، یزد: آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد (منتشر نشده). - کاظم‌نژند، ابراهیم؛ و میردهقان‌اشکذری، سید فضلاله، 1392، «پیگردی و گمانهزنی مسجد جامع شهر یزد». چکیده مقالات سمینار یکروزه مباحث باستان‌شناختی هنر، تهران: فرهنگ و تمدن اسلامی، سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری. - گلشن، صدیقه، 1377، «بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد». مجله صفه، سال 8، شماره‌ی26، صص: 119-94. - سجادی، صادق؛ و آل‌داود، سید علی، 1368، «آل‌کاکویه»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی جلد 2، زیر نظر: سید محمدکاظم موسوی‌بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، صص: 115 - 107. - لسترنج، گای، 1386، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمه‌ی محمود عرفان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. - مستوفی بافقی، محمد مفید، 1385، جامع مفیدی. جلد 1، 2 و 3، به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات اساطیر. - مرتضایی، محمد؛ و مردهقان، سید فضل‌الله، 1393، «بازنگری در جایگاه شهر یزد در دوران صدر اسلام با تکیه‌بر اسناد مکتوب و داده‌های باستان‌شناسی». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، سال 4، شماره‌ی 6، صص: 174-159. - همتی‌زندریانی، اسماعیل؛ خاکسار، علی؛ و شعبانی، محمد، 1396، «بررسی و تحلیل سفال‌های دوره‌ی اسلامی مجموعه‌ی معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، شماره‌ی 13، دوره‌ی هفتم، صص: 189-206. - Bivar, A. D. H., 2000, Excavation at Ghubayra Iran, School of Oriental and African Studies, University of London
- Siroux, M., 1947, “La Masjid-e-Djum'a de Yezd”. Bulletin de l'Institut Français d'Archéologie Orientale, Vol 44, 119-76.
- Lambton, A. K. S., 2007, “Yazd”. In: Historic cities of the Islamic world (Vol. 1). ed. Bosworth, C. E. 557 - 566. Brill.
- Jenkins, M., 1983, “Islamic Pottery: A Brief History”, The metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 40, No. 4, pp. 1+4-52
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 701 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,929 |
||