مکان یابی شهر باستانی شاپورخواست بر اساس شواهد باستان شناختی و منابع مکتوب تاریخی | ||
| پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
| مقاله 6، دوره 8، شماره 18، آذر 1397، صفحه 103-122 اصل مقاله (2.27 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2017.13117.1578 | ||
| نویسندگان | ||
| مهتاب اسلامی نسب1؛ بهروز افخمی* 2؛ حبیب شهبازی شیران2؛ رضا رضالو3 | ||
| 1دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی. | ||
| 2اســـــتادیار گـــــروه باســتان شــناسی دانـــشگاه محقق اردبیلی | ||
| 3دانـــشیار گــــــروه باســـتان شـــناسی دانـــشگاه محقق اردبیلی. | ||
| چکیده | ||
| مطالعات باستان‌شناختی شهرهای کهن، نقش بسزایی در شناخت چگونگی شکل‌گیری، توسعه، سقوط و اضمحلالشان در ادوار مختلف تاریخی دارد. در این میان مطالعه بر روی یافتن مکان دقیق شهرهای باستانی، از زمینه‌های مورد علاقه‌ی پژوهشگران است. شهر باستانی شاپورخواست از شهرهای دوران اسلامی در غرب ایران بوده و بنیان آن منسوب به زمان شاپور اول ساسانی است که در اوایل دوران اسلامی گسترش یافت. نام این شهر در متون قرون 3 تا 8 ه.ق. به‌صورت مختلفی آمده و در این متون، موقعیت آن در منطقه‌ی جبال یا کوه‌های لر بر سر راه همدان به خوزستان قید شده است. با توجه به این‌که این شهر که یکی از شهرهای مهم غرب کشور در ادوار ساسانی-اسلامی به‌ویژه قرن 4ه.ق. بوده، بسیار مهجور واقع گشته و مطالعات اندکی از منظر باستان‌شناختی بر روی آن صورت پذیرفته، ضرورت بررسی و تحقیق بر روی آن احساس می‌شود. پرسش اصلی این پژوهش، مکان‌یابی دقیق این شهر و بررسی میزان تطابق داده‌های باستان‌شناختی با منابع تاریخی است. به استناد منابع مکتوب و بر اساس داده‌های حاصل از یک فصل کاوش در محوطه‌ی پامنار در جنوب‌شرقی شهر امروزی خرم‌آباد در سال‌های 86-1385 به‌وسیله‌ی اداره میراث‌فرهنگی استان لرستان، نتایجی درخصوص شهر شاپورخواست به‌دست آمد: 1. موجودیت شهر پیش از دوران اسلامی و رونق و اهمیت آن در دوره‌ی ساسانی و اوایل دوران اسلامی به‌ویژه قرن 4 ه.ق.؛ 2. انطباق موقعیت جغرافیایی شاپورخواست عصر اسلامی با محله‌های قاضی‌آباد، کوی فلسطین و اطراف مناره‌ی آجری در جنوب‌شرقی شهر خرم‌آباد امروزی در دره‌ی خرم‌آباد؛ 3. افول شهر در دوره‌ی ایلخانی و به احتمال قرون 7 یا 8 ه.ق.؛ لذا در این مقاله سعی شده است تا داده‌های حاصل از کاوش باستان‌شناختی در دره‌ی خرم‌آباد و منابع مکتوب قرون 3 تا 8 ه.ق.، جهت مکان‌یابی دقیق این شهر مورد سنجش و تحلیل قرار گیرد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| مکان یابی؛ شهر شاپورخواست؛ دره ی خرم آباد؛ شواهد باستان شناختی؛ متون تاریخی | ||
| مراجع | ||
|
- ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن علی، 1351، الکامل فی‌التاریخ، ترجمه‌ی علی هاشمی حائری، جلد 15، تهران: علمی. - ابن‌بلخی، 1363، فارسنامه، به اهتمام و تصحیح: گای لسترنج و زینولد آلن نیکلسون، تهران: دنیای کتاب. - ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمدبن حوقل، 1345، صوره‌ی‌الارض، ترجمه‌ی جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. - ابن‌خلدون، 1368، العبر تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی، جلد 4، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. - ابن‌خلدون، 1383، العبر تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی، جلد 3، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. - ابن‌فقیه همدانی، ابوبکر احمدبن محمدبن اسحاق، 1349، مختصر‌البلدان، ترجمه‌ی ح مسعود، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. - ادموندز، سیسیل جان، 1362، یادداشت‌هایی درباره لرستان، مندرج در دو سفرنامه درباره لرستان، ترجمه‌ی سکندر امان‌اللهی بهاروند و لیلی بختیار، تهران: بابک. - اصطخری، ابواسحاق ابراهیم‌بن محمد، 1373، ممالک و مسالک، ترجمه‌ی محمدبن اسعدبن عبدالله تستری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. - اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1367، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح: محمد اسماعیل رضوانی، 3 جلد، تهران: دنیای کتاب. - ایزدپناه، حمید، 1376، آثار باستانی و تاریخی لرستان، جلد 2، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. - بنداری اصفهانی، قوام‌الدین فتح‌بن علی، 2536، تاریخ سلسله سلجوقی (زبده‌النصره و نخبه‌العصره)، ترجمه‌ی محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. - بهرامی، محمد؛ و فاضلی‌نشلی، حسن، 1395، «مروری بر وضعیت باستان‌شناسی دره‌ی خرم‌آباد در دوره‌ی نوسنگی و مس‌وسنگ»، فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، دوره‌ی 6، شماره‌ی 10، صص: 46-27. - بیشاپ، ایزابلا لوسی، 1375، از بیستون تا زردکوه بختیاری، ترجمه‌ی مهراب امیری، تهران: سهند و آنزان. - بی‌نام، 1318، مجمل‌التواریخ والقصص، به تصحیح: ملک‌الشعرای بهار و به همت محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور. - بی‌نام، ١٣٧٠، جغرافیای لرستان، پیشکوه و پشتکوه (1300ه.ق.)، به کوشش: سکندر امان‌اللهی بهاروند، خرم‌آباد: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی لرستان. - پرویز، احمد، 1380، «پل و تحول آن در قلمرو ابوالنجم بدربن حسنویه (قرن چهارم هجری)، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه تهران (منتشر نشده). - پورغلام، معصومه؛ خاکباز، ناهید، 1376، «سکه‌های ضرب شاپورخواست»، شقایق، سال اول، ش 3 و 4، صص: 126-121. - جوادی، محمدرضا؛نوروزبرازجانی، ویدا، ١٣٧٩، «شناسایی مقدماتی تپه‌ها و معرفی غارهای دره خرم‌آباد»، جلد 1 و 2، گزارش‌های منتشر نشده مرکز اسناد میراث‌فرهنگی لرستان. - جوینی، عطاء‌ملک‌بن محمد، ١٣87، تاریخ جهانگشای جوینی، به تصحیح: محمدبن عبدالوهاب قزوینی، تهران: هرمس. - جیهانی، ابوالقاسم‌بن احمد، 1368، اشکال‌العالم، ترجمه‌ی علی‌بن عبدالسلام کاتب، مشهد: آستان قدس رضوی. - چریکف، ١٣٧٩، سیاحتنامه مسیو چریکف، ترجمه‌ی آبه‌کار مسیحی، تهران: امیرکبیر. - حمزه اصفهانی، حمزه‌بن الحسن، 1367، تاریخ پیامبران و شاهان (تاریخ سنی ملوک‌الارض و الانبیاء)، ترجمه‌ی جعفر شعار، تهران: امیرکبیر. - دالوند، حمیدرضا، 1388، تاریخ و معماری دژ شاپورخواست (قلعه فلک‌الافلاک)، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. - دوبد، کلمنت اگوستوس بارون، ١٣٧١، سفرنامه لرستان و خوزستان، ترجمه‌ی محمدحسین آریا لرستانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. - ساکی، علی‌محمد، ١٣٤٣، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، خرم‌آباد: محمدی. - سجادی، علی، فرزین، علیرضا، 1382، قلعه فلک‌الافلاک (دژ شاپورخواست)، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور. - سهرابی، محمد، 1386، شهر و شهرنشینی در ایران (جامعه‌شناسی شهری)، خرم‌آباد: شاپورخواست. - شوشتری جزایری، عبدالطیف‌بن ابوطالب، 1363، تحفة‌العالم و ذیل‌التحفه. به اهتمام: صمد موحدی، تهران: طهوری. - شیروانی، زین‌العابدین‌بن اسکندر، 1342، بستان‌السیاحه، تهران: کتابخانه سنایی و محمودی. - عادلی، جلال، 86-1385، گزارش کاوش پامنار خرم‌آباد، سازمان میراث‌فرهنگی استان لرستان. - عبدلی‌فرد، فریدون، 1383، چاپارخانه‌ها و راه‌های چاپاری در ایران، جلد 2، تهران: هیرمند. - عطاری کرمانی، عباس، 1386، تاریخ شهرهای ایران، تهران: نشر آسیم. - عکس هوایی آرشیو سازمان نقشه‌برداری کشور. - فلامکی، منصور، 1366، «شکل‌گیری شهرهای ایران»، در: شهرهای ایران، محمدیوسف کیانی، جلد 2، انتشارات جهاد دانشگاهی، صص: 21-1. - قاسمی، سید فرید، 1382، تاریخ خرم‌آباد، خرم‌آباد: افلاک. - قوچانی، عبدالله، 1373، «قلمرو حکومت ابوالنجم بدربن حسنویه به استناد سکّه‌ها»، باستان‌شناسی و تاریخ، سال هشتم، ش دوم، شماره پیاپی 16، صص: 65-46. - کاتالوگ آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی استان تهران. - کاتالوگ آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی استان لرستان. - کریمیان، حسن، 1385، «هویت کالبدی و بصری شهرهای ساسانیان»، در: مجموعه مقالات سومین کنگره معماری شهرسازی ارگ بم، جلد 5، سازمان میراث‌فرهنگی کشور، صص: 6-5. - کریمیان، حسن؛ سقایی، سارا، 1392، «مکان‌یابی، تعیین فرم و سازمان فضایی شهر کلار در سده‌های نخستین اسلامی بر اساس شواهد باستان‌شناختی»، مطالعات باستان‌شناسی، دوره‌ی 5، شماره‌ی 1، صص: 87-69. - محمدی‌اصل، محمد؛ کشوری، فاطمه، 1393، «از شاپورخواست تا خرم‌آباد (بررسی سیر تطور تاریخی و مکانی شهر شاپورخواست)»، تهران: دومین کنگره بین‌المللی سازه، معماری و توسعه شهری، صص: 14-1. - مستوفی قزوینی، حمدالله، 1362 الف، نزهة‌القلوب، به سعی و اهتمام: گای لیسترنج، تهران: دنیای کتاب. - مستوفی قزوینی، حمدالله، ١٣٦٢ ب، تاریخ گزیده، به اهتمام: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر. - مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد، 1361، احسن‌التقاسیم فی معرفة‌الاقالیم، ترجمه‌ی علینقی منزوی، بخش دوم، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران. - مورگان، ژاک ژان ماری دو، 1338، هیأت علمی فرانسه در ایران، مطالعات جغرافیایی (جغرافیای غرب ایران)، ترجمه‌ی کاظم ودیعی، جلد 2، تبریز: چهر. - مهریار، محمد، 1378، اسناد تصویری شهرهای ایران دوره قاجار، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث‌فرهنگی کشور. - مهجور، فیروز؛ و اسلامی‌نسب، مهتاب، 1393، «روند توسعه‌ی شهر خرم‌آباد از عصر صفوی تا عصر پهلوی بر اساس تحلیل های GIS»، فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، دوره‌ی 4، شماره‌ی 6، صص: 194-175. - مینورسکی، ولادیمیر فئودورویچ، 1372، تعلیقات بر حدودالعالم من المشرق الی المغرب، ترجمه‌ی میرحسین شاه، با مقدمه: و. بارتولد، تصحیح: مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران: دانشگاه الزهرا. - نجم‌الملک، عبدالغفاربن علی محمد، 1341، سفرنامه خوزستان، به کوشش: محمد دبیر سیاقی، تهران: علی‌اکبر علمی. - هول، فرانک، 1352، دوره پیش از تاریخ در جنوب غربی ایران، لرستان، ترجمه‌ی سکندر امان‌اللهی بهاروند، خرم‌آباد: اداره فرهنگ و هنر استان لرستان. - یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت ابن عبدالله، ١٣٦٢، برگزیده مشترک یاقوت حموی، ترجمه‌ی محمدپروین گنابادی، تهران: امیرکبیر. - یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت ابن عبدالله، 1383، معجم‌البلدان، ترجمه‌ی دکتر علینقی منزوی، جلد 2، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- Blair, S., 1992, The monumental inscriptions from early Islamic Iran and Transoxiana, New York: Brill-Leiden.
- Herzfeld, E., 1929, “Bericht über archäologische Beobachtungen im südlichen Kurdistan und in luristan”, AMI, vol. 1: pp. 65-75.
- Jaubert, j. & Biglari, F., 2004, “Paléolithique Supérieur Ancien: Yafteh (Khorramabad)”, Mission Archeologique francaise en IRAN, Tehran, S.I: pp. 110-124.
- Speth, j., 1971, “Kunji cave”, IRAN, vol. 9: pp. 172-176.
- Stein, S. A., 1969, Old routes of western Iran, Ed. Andrews, Fred H., New York: Greenwood Press. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 906 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,937 |
||