واکاوی آثار معماری و اقدامات عمرانی نخستین حکمرانان سلجوقی بر اساس منابع مکتوب از سال 429 تا 465 هجری قمری | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
مقاله 13، دوره 7، شماره 12، فروردین 1396، صفحه 227-244 اصل مقاله (246.14 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2017.7200.1307 | ||
نویسندگان | ||
مهرداد یوسف زمانی* 1؛ علی نعمتی آبکناری2؛ ستار خالدیان3 | ||
1عضو هیئت علمی گروه معماری دانشگاه کردستان | ||
2دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه تهران | ||
3استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه هنر شیراز | ||
چکیده | ||
ایام حکومت سلجوقیان، یکی از دورههای درخشان عرصهی معماری و هنر ایران بهشمار میآید. سلجوقیان، اقدامات عمرانی قابلتوجهی انجام دادند و از خود حجم وسیعی از ابینه را برجای نهادند که جزو شاهکارهای معماری ایرانی محسوب میگردند. در این راستا، بسیاری از پژوهشگران به مطالعهی آثار این دوران باشکوه پرداختهاند، اما عمده مطالعات و تحقیقات صورتگرفته توسط آنان بر ادوار میانی و پایانی حکومت سلجوقیان تکیه دارد و اطلاعات بسیار اندکی راجع به دوران نخستین حکمرانان این سلسله در دست است؛ تا آنجا که برخی از محققین، باور به آغاز فعالیتهای عمرانی سلجوقیان، به تاریخی بعد از سالهای 459 هـ.ق. دارند که این تا حد بسیار زیادی، ریشه در عدم مشاهدهی آثار معماری پابرجا متعلق به اوایل این حکومت دارد. در این مقاله که براساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی است، برآن هستیم با تأکید بر منابع تاریخی، به ارزیابی عدم برجای ماندن آثار شاخص معماری در اوایل عهد سلجوقی بپردازیم و نقش عواملی همچون: ماهیت نظامی دولت سلجوقی و درگیریهای آنان با رقبای همعصرشان را در حوزهی عمرانی مورد واکاویی قرار دهیم. در نتیجه مطالعهی منابع تاریخی روشن میگردد، برخلاف تصور رایج در دوران سلاطین نخست سلجوقی، اقدامات عمرانی قابل ملاحظهای جریان داشته است و سلاجقه در آغاز حکمرانی خود، برخلاف ماهیت نظامیشان، در اکثر شهرهای ایران و عراق به ساخت ابنیهی متعدد، بهویژه مدارس و مساجد پرداختهاند و عدم پابرجایی این آثار در حالحاضر و بهدست نیامدن آنها در نتیجه کاوشهای باستانشناسی بهمعنای عدم توجه آنان به حوزهی عمران و معماری نیست. | ||
کلیدواژهها | ||
سلجوقیان؛ معماری؛ منابع مکتوب؛ طغرل؛ آلپ ارسلان | ||
مراجع | ||
- ابنابیالوفا، عبدالقادر بن محمد، 1413، الجواهر المضییه فی طبقات الحنفیه، تصحیح: عبدالفتاح محمد حلو، ریاض، هجر. - ابناثیر، علی بن محمد، 1371، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه: عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران، موسسه مطبوعات علمی. - ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، 1412، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تصحیح: عبدالقادر مصطفیعطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه. - ابنخلکان، احمد بن محمد، 1364، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، تصحیح: احسان عباس، قم، منشورات الشریف الرضی. - ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، 2004، طبقات الشافعیه، به تصحیح: عبدالحفیظ منصور، بیروت، دار المدار الاسلامیه. - ابوالرجا قمی، نجمالدین، 1363، تاریخ الوزرا، به کوشش: محمدتقی دانشپژوه، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. - اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ، 1384، هنر و معماری اسلامی ایران، ترجمه: یعقوب آژند، تهران، انتشارات سمت. - استروناخ، دیوید و یانگ، کایلر، 1349، «سه آرامگاه برجی از دورهی سلجوقی»، ترجمه: مجید وهرام، نشریه بررسیهای تاریخی، شماره 25، صص: 202-145. - اسفزاری، معینالدین محمد، 1339، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، با تصحیح و حواشی و تعلیقات: محمدکاظم امام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. - اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، 1422، طبقات الشافعیه، بیروت، دارالکتب العلمیه. - افشار، ایرج، 1355، «مقدماتی درباره تاریخ معماری در ایران براساس متون فارسی»، هنر و مردم، شماره 173، صص: 5-2. - افشارفر، ناصر، 1377، «مسجد جامع دامغان»، مسجد، شماره 39، صص: 99-80. - افضلالدین کرمانی، احمد بن حامد، 1326، تاریخ افضل یا بدایع الازمان فی وقایع کرمان، به اهتمام: مهدی بیانی، تهران، چاپخانه دانشگاه. - انوری ابیوردی، محمد بن محمد، 1376، دیوان اشعار، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی. - بنداری اصفهانی، فتح بن علی، 1356، زبدهالنصره و نخبه العصره، تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه: محمدحسین جلیلی کرمانشاهی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران. - بیهقی (مشهور به: ابن فندق)، علی بن زید، 1361، تاریخ بیهق، با مقدمه: محمد قزوینی و تصحیح: احمد بهمنیار، تهران، انتشارات کتابفروشی فروغی. - بیهقی، محمد بن حسین، 1373، تاریخ بیهقی، با معنی واژهها و شرح بیتها و جملههای دشوار و امثالوحکم و برخی نکتههای دستوری و ادبی، به کوشش: خلیل خطیبرهبر، تهران، انتشارات مهتاب. - تتوی، احمد بن نصرالله، 1382، تاریخ اَلفی (تاریخ هزارساله اسلام)، به تصحیح: غلامرضا طباطباییمجد، تهران، انتشارات علمی فرهنگی. - خبیصی، محمد بن ابراهیم، 1343، سلجوقیان و غز در کرمان، به تصحیح: محمدابراهیم باستانیپاریزی، تهران، انتشارات طهوری. - راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، 1333، راحهالصدور و آیه السرور؛ در تاریخ آلسلجوق، به سعی و تصحیح: محمد اقبال؛ بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم: مجتبی مینوی، تهران، امیرکبیر. - سبکی، عبدالوهاب بن علی (بیتا)، طبقات الشافعیه الکبری، به تصحیح: محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه. - شبانکارهای، محمد بن علی، 1376، مجمع الانساب، به تصحیح: میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر. - صدرالدین حسینی، علی بن ناصر، 1380، زبدةالتواریخ؛ اخبار امراء و پادشاهان سلجوقی، به تصحیح و مقدمه: محمد نورالدین، ضیاءالدین بونیاتوف و دکتر محمد اقبال، ترجمه رمضان روح اللهی، تهران، انتشارات ایل شاهسون. - ظهیری نیشابوری، ظهیرالدین، 1390، سلجوقنامه، به انضمام ذیل سلجوقنامه ابوحامد محمد بن ابراهیم، تصحیح: میرزا اسماعیل افشار حمیدالملک، تهران، انتشارات اساطیر. - عدل، شهریار ،1361، «کتیبه کاشی منار مسجد جامع دامغان (حدود 450 هـ. ق. / 1058 م.) کهنترین نمونهی بازمانده در جای از کاربرد کاشی در معماری اسلامی ایران»، نشریه اثر، شماره 7 و 8 و 9، صص: 300-297. - فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، 1403، تاریخ نیسابور، الـمنتخب من السیاق به انتخاب: ابراهیم بن محمد صریفینی، قم، جماعه المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسه. - فاریابی، ظهیرالدین، 1380، دیوان اشعار، بهتصحیح: دکتر امیرحسین یزدگردی، تهران، نشر قطره. - فضلالله همدانی، رشیدالدین، 1386، جامعالتواریخ (مجلد تاریخ آلسلجوق)، بهتصحیح: محمد روشن، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب. - فقیهی، علی اصغر، 1378، تاریخ مذهبی قم، بخش اول از تاریخ جامع قم، قم، انتشارات زائر. - قزوینیرازی، عبدالجلیل، 1358، نقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض (بعض فضایح الروافض)، تصحیح و تحقیق: جلالالدین محدث، تهران، انجمن آثار ملی، تهران. - قیومی بیدهندی، مهرداد، 1385، «سخنی در منابع مکتوب تاریخ معماری ایران و شیوه جستجو در آنها»، گلستان هنر، شماره 15، صص: 20-5. - کریمان، حسین، 1371، ری باستان، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. - مادلونگ، ویلفرد، 1381، فرقههای اسلامی، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات اساطیر. - محمد بن منور، 1386، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، تصحیح و تنظیم: محمدرضا شفیعیکدکنی، تهران، انتشارات آگاه. - مقریزی، تقی الدین أحمد بن علی، بیتا، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، بغداد، مکتبة المثنی. - بینا (مؤلف ناشناخته)، 1366، تاریخ سیستان، بهتصحیح: محمدتقی بهار، تهران، پدیده خاور. - مؤلف ناشناخته، 1318، مجمل التواریخ و القصص، به تصحیح: محمدتقی بهار، به همت: محمد رمضانی، تهران، انتشارات کلاله خاور. - ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین حمید الدین، 1354، سفرنامه ناصرخسرو، به کوشش: سید محمد دبیر سیاقی، تهران، انتشارات زوار. - نخجوانی، هندوشاه، 1344، تجارب السلف، به تصحیح: عباس اقبال، تهران، انتشارات طهوری. - نسفی، عمر بن محمد ،1378، القند فی ذکر علماء سمرقند، تصحیح: یوسف الهادی، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب. - یافعی، عبدالله بن اسعد، 1417، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یعتبر من حوادث الزمان، به تصحیح: خلیل عمران منصور، بیروت، دار الکتب العلمیه. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,137 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,407 |