بازنگری مکان نیایشگاه آذرفرنبغ در دورهی ساسانی بر اساس تطبیق منابع مکتوب سده سوم تا هفتم هجری و شواهد باستانشناختی | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
مقاله 10، دوره 7، شماره 12، فروردین 1396، صفحه 175-194 اصل مقاله (660.02 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2017.9165.1405 | ||
نویسندگان | ||
محمد مرتضایی* 1؛ علیرضا زبان آور2 | ||
1دانشیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری | ||
2دانشجوی دکترای باستان شناسی دوران تاریخی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات | ||
چکیده | ||
آتشکدهی آذرفرنبغ که براساس متون تاریخی به روحانیان زرتشتی تعلق دارد، در کنار نیایشگاههای آذرگشنسپ و آذربرزینمهر، بهعنوان یکی از سه آتشکدهی بزرگ دورهی ساسانی بهشمار میرود. شرقشناسان و باستانشناسانی که تاکنون در زمینهی سازههای مذهبی دورهی ساسانی به پژوهش پرداختهاند، بر این موضوع اتفاقنظر داشتهاند که مکان احتمالی این نیایشگاه از اوایل دورهی ساسانی در کاریان فارس قرار داشته است. از مطالعهی متون مرتبط با مکان آتشکدهی آذرفرنبغ میتوان به این نکته پیبرد که باوجود اشارات منابع دوران اسلامی به وجود آتشکدهای مهم در کاریان، غالب آنها بهصراحت از یکسان بودن آتشکدههای کاریان صدر اسلام و آذرفرنبغ دورهی ساسانی سخن نگفتهاند. در این پژوهش سعی گردیده تا به این پرسش که مکان نیایشگاه آذرفرنبغ در دورهی ساسانی در کجا قرار داشته و در صورت جابهجایی در چه بازهی زمانی جابهجا شده، پاسخ داده شود. تحقیق پیشرو براساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی و از نظر ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی-تحلیلی میباشد؛ برای گردآوری دادهها در ابتدا بهصورت کتابخانهای منابع مکتوب تاریخی مرتبط با مکان این نیایشگاه که عموماً سدههای سوم تا هفتم هـ.ق. را دربر میگیرند، مورد مطالعه و از سنجش و آنها با یکدیگر محدودهی احتمالی مکان آذرفرنبغ مشخص گردیده، سپس بهصورت میدانی-کتابخانهای و با بررسیهای باستانشناختی سازههای مذهبی حائز شرایط، مورد مشاهده و مطالعه قرارگرفتهاند تا درنهایت با تطبیق و مقایسهی نتایج بهدست آمده، مکان احتمالی نیایشگاه آذرفرنبغ و همچنین تاریخ احتمالی تغییر مکان آن مورد تحلیل و سنجش واقع گردد. این پژوهش از این منظر، میتواند مورد اهمیت باشد که احتمالات نوینی را در رابطه با مکان آتشکدهی آذرفرنبغ معرفی مینماید. نتایج این پژوهش نشان میدهد که مکان احتمالی آتشکدهی آذرفرنبغ در مدت طولانی از حکومت ساسانیان در نزدیکی دارابگرد بوده و احتمالاً در اواخر این عصر و یا حتی در زمانی پس از دورهی ساسانی، شاید به مناطق دیگری مانند کاریان منتقلشده است. | ||
کلیدواژهها | ||
دوره ی ساسانی؛ آذرفرنبغ؛ دارابگرد؛ کاریان؛ سازه های مذهبی | ||
مراجع | ||
- ابنبلخی، 1385، فارسنامه، تصحیح و تحشیه: گای لیسترنج و رینولد الن نیکلسون، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر. - ابنحوقل، محمد، 1992، صوره الارض، الطبعه الاولی، بیروت: دارالمکتبه الحیاه. - اصطخری، ابواسحاق، 1373، مسالک و ممالک، ترجمه: محمدبن اسعدبن عبدالله تستری، بهکوشش: ایرج افشار، چاپ اول، تهران: بنیاد موقوفات افشار. - البلاذری، ابی العباس الحمد، 1987، فتوح البلدان، الطبعه الاولی، بیروت: موسسه المعاف. - الهیاری، فریدون، 1380، «تاریخ ساسانی در شاخصهای تاریخنویسی اسلامی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، پاییز و زمستان 1380، شماره 26 و 27، صص: 109-130. - آموزگار، ژاله، 1390، ارداویرافنامه، چاپ چهارم، تهران: انتشارات معین. - بهار، مهرداد، 1385، بندهشن، چاپ سوم، تهران: انتشارات توس. - بهار، مهرداد، 1386، پژوهشی در اساطیر ایران، دو جلدی، چاپ ششم، تهران: انتشارت آگاه. - بهزادی، رقیه، 1388، بندهشن هندی، چاپ دوم، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی. - بیرونی، ابوریحان، 1389، آثارالباقیه، ترجمه: اکبر داناسرشت، چاپ ششم، تهران: انتشارات امیرکبیر. - پورداود، ابراهیم، 1342، «آذرگشسب»، نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان، شماره 2، صص: 20-28. - تفضلی، احمد، 1386، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، بهکوشش: ژاله آموزگار، چاپ پنجم، تهران: انتشارات سخن. - جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، 1368، اشکال العالم، ترجمه: علی بن عبدالاسلام کاتب، چاپ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی. - حدود العالم، (بینا)، 1343، بهکوشش: منوچهر ستوده، چاپ اول، تهران: انتشارات طهوری. - حدود العالم، (بینا)، 1383، به تصحیح و حواشی: مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، چاپ دوم، تهران: دانشگاه الزهرا. - حسنی، میرزا محمد، 1393، نقشبرجستههای نویافته ساسانی، چاپ اول، تهران: ققنوس. - خالقیمطلق، جلال و محمود امیدسالار، 1386، شاهنامه فردوسی، جلد ششم، چاپ اول، تهران: دائره المعارف بزرگ اسلامی. - دوشنگیمن، ژاک، 1385، دین ایران باستان، ترجمه: رویا منجم، چاپ دوم، تهران: انتشارات علم. - راشدمحصل، محمدتقی، 1366، وزیدگیهای زاداسپرم، چاپ اول، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی. - زبانآور، علیرضا، 1393، «بررسی باستانشناختی و تحلیل سازههای مذهبی در دورهی ساسانی»، پایاننامهی کارشناسیارشد، دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، بهراهنمایی: نگین میری، (منتشر نشده). - سیدین، ساسان، 1389، «گزارشی کوتاه از آتشکده آذرجو دارابگرد، استان فارس»، پژوهشهای باستانشناسی مدرس، سال دوم، شماره 3، صص: 270-273. - شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، 1386، دینها و کیشهای ایرانی در دوران باستان، ترجمه: محسن ابوالقاسمی، چاپ دوم، تهران: انتشارات هیرمند. - صادقی، علیاشرف، 1382، «محل آذربرزین مهر»، مجله نامه ایران باستان، پاییز و زمستان 1382، شماره 6، صص: 5-18. - عسگریچاوردی، علیرضا و کائیم، باربارا، 1391، «پژوهشهای باستانشناسی در منطقه کاریان لارستان: فرضیهای درباره محل آتش آذرفرنبغ»، در: نامورنامه: مقاله هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، به کوشش: حمید فهیمی و کریم علیزاده، تهران: ایران نگار، صص: 347-368. - فرصتشیرازی، محمد نصیر، 1377، آثار عجم، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر. - فرهوشی، بهرام، 1386، کارنامه اردشیر بابکان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. - قزوینی، زکریا بن محمد، 1373، آثارالبلاد و اخبارالعباد، ترجمه: جهانگیرمیرزا، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر. - قمی، حسن بن محمد، 1385، تاریخ قم، ترجمه: تاجالدین حسن بن قمی، چاپ اول، قم: انتشارات کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی. - گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، 1363، زینالاخبار، چاپ اول، تهران: دنیای کتاب. - محمدی، ایرج، 1384، «پرونده ثبتی تل آذرجو»، آرشیو اداراه کل میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان فارس، (منتشر نشده). - مستوفی، حمدالله، 1336، نزههالقلوب، ترجمه: محمد دبیرسیاقی، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر. - مسعودی، علی بن الحسین، 1387، مروجالذهب و معادنالجوهر، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، جلد اول، چاپ هشتم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. - مسعودی، علی بن الحسین، 1973، مروجالذهب و معادنالجوهر، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، الجزء الثانی، الطبعه الخامسه، بیروت: دارالفکر. - مصطفوی، محمدتقی، 1342، «آتشکده های پارس»، نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان، شماره 2، صص: 33-43. - مصطفوی، محمدتقی، 1382، اقلیم پارس، چاپ سوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. - معین، محمد، 1388، مزدیسنا و ادب پارسی، جلد اول، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. - ولوی، علی محمد 1375، «ویژگیها و روش تاریخنگاری مسعودی»، مجله فرهنگ، شماره 19، صص: 13-32. - هوف، دیتریش، 1374، «داراب پایتخت ایالتی»، ترجمه: فرامرز نجد سمیعی، در: پایتختهای ایران، بهکوشش: محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراثفرهنگی کشور، صص: 407-446.
- Al beruni, A., 1878, Chronologie Orientalischer Volker, C. E. Sachau (Ed.), Leipzig. - Al biruni, A., 1879, The Chronology of Ancient Nations, C. E. Sachau (Ed.), London. - Al Hamadhani, I., 1885, Kitab Al Boldan, M.J. De Goeje (Ed.), Brill. - Al Hamawi, Y., 1866, Kitab Mu'jam al-buldān, Vol IV, F.A. Brockhaus (Ed.), Leipzig. - Al Istakhri, A., 1927, Bibliotheca Geographorum Arabicorum, M. J. De Goeje (Ed.), Brill. - Al Moqaddasi, M., 1906, Kitāb aḥsan al-taqāsīm fī maʻrifat al-āqālīm, M.J. De Goeje (Ed.), Brill. - Anklesaria, B. T., 1908, The Bûndahishn: being a facsimile of the TD manuscript, T. D. Anklesaria (Ed.), Bombay, British India Press. - Anklesaria, B. T., 1956, Zand-Akasih: Iranian or Greater Bundahishn, Bombay. - Azarnoush, M., 1987, “Fire Temple and Anahita Temple: A Discussion on Some Iranian Places of Worship”, Mesopotamia 22: 391-401. - Azarnoush, M., 1989, “Mil-e Naqarah Hanah: A Complex of Two CaharTaqs in Eastern Fars”, Archaeologia Iranica et Orientalis, Vol. II, 651-662. - Azarnoush, M., 1994, “The Sasanian Manor House at Hajiabad, Iran”, Monography Di Mesopotamia III, Florence, Case Editrice Letter. - Boyce, M., 1968, “The pious foundations of the Zoroastrians”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 31: 270-289. - Boyce, M., 1975, “On the Zoroastrian temple cult of fire”. Journal of the American Oriental Society 95: 454-465. - Boyce, M., 1979, Zoroastrians: their religious beliefs and practices, London, Psychology Press. - Boyce, M., 1983, “Adur Burzen-Mihr”, Encyclopædia Iranica, Vol. I, Fasc. 5, 472-473. - Boyce, M., 1983a, “Adur Farnbag”, Encyclopædia Iranica, Vol. I, Fasc. 5, 473-475. - Canepa, M. P., 2013, “Building a New Vision of the Past in the Sasanian Empire: The Sanctuaries of Kayānsīh and the Great Fires of Iran”, Journal of Persianate Studies 6: 64-90. - Cereti, C. G., 2004. “Middle Persian Geographical Literature: The Case of Bundahišn”, Contributions à l'histoire et la géographie historique de l'empire sassanide, Bures-sur, 11-36. - Christensen, A., 1944, L'Iran sous les Sassanides, Otto Zeller. - Cooperson, M., 2011, “Masʿudi”, Encyclopædia Iranica, http://www.iranicaonline.org/ articles/ masudi. - De Miroschedji, P., 1980, “Un Chahār Ṭāq dans la Plaine de Darab”, Iran 18: 157-160. - Gignoux, P., & Tafazzoli, A., 1993, Anthologie de Zadspram, Association pour l'avancement des études iraniennes, Paris, Peeters. - Gnoli, G., 1965, “La Sede Orientale del fouco Farnbag”, Rivista degli studi orientali, Rome, 301-311. - Hashemi, H., & Kaim, B., 2010, “Khone-ye Div, Preliminary report on the first season of Irano-Polish excavations”, Polish Archaeology in the Mediterranean XIX: 603-612. - Henning, W. B., 1942, “An astronomical chapter of the Bundahishn”, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland (New Series) 74: 229-248. - Hoffmann, G., 1880, Auszüge aus syrischen Akten persischer Märtyrer, Commission bei FA Brockhaus. - Huff, D., 2002, “Taḵt-e Solaymān”, Encyclopædia Iranica, http://www.iranicaonline.org/ articles/takt-e soleyman. - Hodudi Alalam, 1982, Translated and explained by: V. Minorsky, Cambridge. - Ibn Khordadhbeh, A., 1889, Kitab Al-Masalik Wal-Mamalik, M.J. De Goeje (Ed.), Brill. - Jackson, A. W., 1921. “The Location of the Farnbāg Fire, the Most Ancient of the Zoroastrian Fires”, Journal of the American Oriental Society 41: 81-106. - Justi, F., 1868, Der Bundehesh, Vogel. - Kliess, W., 1978, “Kuppel und rundbauten aus Sassanidischen und Islamischen zeit”, AMI 11: 151-158. - Naumann, R., D. Huff. & Schnyder, R., 1975, “Takht-i Suleiman 1965-1973: Bericht über die Ausgrabungen 1965-1973”, Archaologischer Anzeiger 90: 109-204. - Ouseley, W., 1821, Travels in Various countries of the East; More particularly Persia, Vol. 2, London. - Schippmann, K., 1971, Die iranischen Feuerheiligtümer, Walter de Gruyter. - Shahrastani, M., 1842, Religious and Philosophical Sect, W. Cureton (Ed.), London. - Shahrastani, M., 1850, Asch-Schahrastâni’s Religionspartheien und Philosophenschulen, T. Haarbrücker (Ed.), Halle. - Shahrastani, M., 1923, Kitāb al-milal wa-al-niḥal : Book of religious and philosophical sects, W. Cureton (Ed.), Leipzig, Otto Harrassowitz. - Shahrastani, M., 1969, Religionspartheien und Philosophen-Schulen, G. O. Verlag (Ed.), Berlin. - Shahrastani, M., 1993, Livre des religions et des sects, D. Gimaret and G. Monnot (Ed.), Peeters. - Stack, E., 1882, Six months in Persia: in 2 vol, Sampson Low, Marston, Searle & Rivington. - Tafazzoli, A., 2000, Sasanian Society, NewYork, Bibliotheca Persica Press. - Vanden Berghe, L., 1959, “Reconnaissance archeologique dans le Fars meridional et au Laristan” Internationalen Orientalistenkongresses, Munchen & Wiesbaden, 487. - Vanden Berghe, L., 1961, “Récentes découvertes de monuments Sassanides dans le Fars”, Iranica Antiqua 1: 163-200. - Vanden Berghe, L., 1984, “Le Chahar Taq de Qanat-i Bagh (Fars) et l'inventaire des Chahar Taqs en Iran”, Iranica Antiqua 19: 201-228. - West, E. W., 1880, Pahlavi texts, London, Clarendon Press. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,570 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,436 |