دانشگاه بوعلی سینا

  اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات22
تعداد شماره‌ها512
تعداد مقالات5,365
تعداد مشاهده مقاله10,218,073
تعداد دریافت فایل اصل مقاله6,821,813
ندیمی هرندی, محمود, عطائی کچوئی, تهمینه. (1403). جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو. پژوهش های زبان شناسی تطبیقی, 14(28), 87-105. doi: 10.22084/rjhll.2024.29360.2324
محمود ندیمی هرندی; تهمینه عطائی کچوئی. "جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو". پژوهش های زبان شناسی تطبیقی, 14, 28, 1403, 87-105. doi: 10.22084/rjhll.2024.29360.2324
ندیمی هرندی, محمود, عطائی کچوئی, تهمینه. (1403). 'جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو', پژوهش های زبان شناسی تطبیقی, 14(28), pp. 87-105. doi: 10.22084/rjhll.2024.29360.2324
ندیمی هرندی, محمود, عطائی کچوئی, تهمینه. جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو. پژوهش های زبان شناسی تطبیقی, 1403; 14(28): 87-105. doi: 10.22084/rjhll.2024.29360.2324

جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از کهن‌ترین شواهدِ فارسیِ نو

پژوهش های زبان شناسی تطبیقی
مقاله 4، دوره 14، شماره 28، آذر 1403، صفحه 87-105    اصل مقاله (1.15 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/rjhll.2024.29360.2324
نویسندگان
محمود ندیمی هرندی* 1؛ تهمینه عطائی کچوئی2
1استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2استادیار گروه پژوهش‌های زبانی و ادبی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران
چکیده
مدارک و شواهد زبان فارسی از دو قرن اول و دوم هجری بسیار اندک است و آنچه باقی‌مانده برای ایران‌شناسان ارزش و اهمّیّت فراوانی دارد. یکی از نویسندگان قرن سوم که چند جملۀ فارسی را در آثار خود نقل کرده ابن‌ابی‌الدُّنیا (208 - 281هـ.ق) است. جمله‌های فارسی در آثار ابن‌ابی‌الدُّنیا از قدیمی‌ترین مدارک و شواهد زبان فارسی نو (فارسی دری) است که به‌دست ما رسیده است و از منظرِ تاریخ زبان فارسی حائز اهمّیّت فراوان است. در پژوهش حاضر همۀ آثار چاپی ابن‌ابی‌الدُّنیا را به روش استقراء تام بررسی کرده‌ایم و پس از شناسایی و استخراج جمله‌های فارسی، به توصیف و تحلیل آنها پرداخته‌ایم. نتایج این پژوهش عبارتند از: 1. ابن‌ابی‌الدُّنیا در آثار خود که به زبان عربی تألیف کرده، چند جملۀ فارسی آورده است.
2. جمله‌های فارسیِ آثارِ ابن‌ابی‌الدُّنیا از معدود مدارک و شواهد موجود فارسی نو و از قدیم‌ترینِ آنهاست و به این دلایل در پژوهش‌های مربوط به تاریخ زبان‌فارسی و ایران‌شناسی حائز اهمّیّت بسیار است. 3. وجود جمله‌های فارسی در آثارِ ابن‌ابی‌الدُّنیا نشان می‌دهد که در قرن‌های نخستین هجری، زبان فارسی نو در مناطقی از جنوب غربی ایران و عراق (اهواز و بصره و کوفه و بغداد) به شکل زبان گفتار رواج داشته است. 4. برای تدوینِ تاریخ زبان فارسی و بررسیِ همه‌جانبۀ این موضوع باید همۀ متون عربی که در سه قرن نخستین هجری تألیف شده‌اند از منظر کلمات و عبارات فارسی بررسی شوند تا آنگاه بر پایۀ شواهد بیشتر شاید بتوانیم به توصیفِ جامع‌تر و دقیق‌ترِ زبان فارسی دست یابیم.
کلیدواژه‌ها
ابن‌ابی‌الدُّنیا؛ فارسی نو؛ فارسی دری؛ تاریخ زبان فارسی؛ ایران‌شناسی
مراجع
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1379). مقتل امیرالمؤمنین علی(ع)، ترجمۀ فارسی محمود مهدوی دامغانی، مشهد: انتشارات تاسوعا.
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1413ق/ 1993م). الإعتبار و أعقاب السُّرور و الأحزان، قَدَّمَ لَهُ و حَقَّقَهُ و عَلَّقَ عَلَیه نجم عبدالرَّحمان خلف، بیروت: دار البشیر.
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1417ق/ 1997م). المُحتضرین، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، بیروت: دار ابن‌حزم.
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1417ق/ 1997م). صفة النّار، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، بیروت: دار ابن‌حزم.
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1418ق/ 1997م). الصَّبر و الثَّواب علیه، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، بیروت: دارابن‌حزم.
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1418ق/ 1998م). التَّهَجُّد و قیام اللَّیل، تحقیق و دراسة مصلح بن جزاء بن فدغوش الحارثی، الرّیاض: مکتبة الرُّشد.
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1419ق/ 1998م). الرِّقَّة و البُکاء، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، بیروت: دار ابن‌حزم، الطَّبعة الثّالثة.
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1420ق/2000م). القُبور، قَدَّمَ لَهُ و ضَبَطَ نَصَّهُ و خَرَّجَ نُصوصَه طارق محمّد سکلوع العمودی، المدینة: المکتبة الغرباء الأثریة.
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1421ق/2000م). رسائل ابن‌ابی­الدُّنیا فی الزُّهد و الرَّقائق و الورع، جَمَعَها و ضَبَطَها و عَلَّقَ عَلَیها ابوبکر بن عبداللّه سعداوی، الشّارقة: المنتدی الإسلامی الشّارقة، المرکز العربی للکتاب.
  • ابن‌ابی­الدُّنیا، ابوبکر عبداللّه بن محمّد (1433ق/ 2012م). موسوعة ابن‌ابی­الدُّنیا، تحقیق فاضل بن خلف الحمّادة الرّقیّ، الرّیاض: دار اطلس الخضراء.
  • ابن‌تَغری بِردی، جمال‌الدّین ابوالمحاسن یوسف (1383ق/ 1963م). النُّجوم الزَّاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره: وزارۀ الثقافۀ و الإرشاد قومی-مؤسسۀ المصریۀ العامّۀ للتَّألیف و التَّرجمۀ و الطِّباعۀ و النَّشر.
  • ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمان (1415ق/ 1995م). تاریخُ المُنتظَم فی تاریخ الأمَم و المُلوک، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، تصحیح نعیم زَرزور، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطَّبعة الثّانیة.
  • ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمان (1430ق/ 2009م). صفة الصَّفوة، تحقیق احمد بن علی، قاهره: دارالحدیث.
  • ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمان (1433ق/ 2012م). التَّبصرة، تحقیق مصطفی عبدالواحد، قاهره: دارالسَّلام.
  • ابن‌حجر عسقلانی (1416ق/ 1995م). تهذیبُ التَّهذیب، باعتناء ابراهیم الزّیبق و عادل مرشد، بیروت: المؤسّسة الرّسالة.
  • ابن‌خلّکان، ابی‌العبّاس شمس­الدّین احمد (1414ق/ 1994م). وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزَّمان، حَقَّقَهُ احسان عبّاس، بیروت: دار صادر.
  • ابن‌عساکر، علی بن حسن (1415ق/ 1995م و 1418ق/ 1997م). تاریخ مدینة دمشق، [الجزء الثّانی عشر و الجزء السّادس و الخمسون]، دراسة و تحقیق محب‌الدّین ابی‌سعید عمر بن غرامة العمروی، بیروت: دارالفکر.
  • ابن‌مُلَقِّن، سراج‌الدّین ابوحفص عمر (1415ق/ 1994م). طبقات الاولیاء، بتحقیق نورالدّین سدیبه، قاهره: مکتبۀ الخانجی، الطبعۀ الثانیۀ.
  • ابن‌ندیم، ابوالفرج محمّد بن اسحاق (1430ق/ 2009م). کتاب الفهرست، قابَلَهُ عَلَی أُصولِهِ وَ عَلَّقَ عَلَیه وَ قَدَّمَ لَهُ أیمَن فُؤاد سَیِّد، لندن: مؤسّسة الفُرقان لِلتُّراث الإسلامی.
  • ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین (1429ق / 2008م). الأغانی، تحقیق احسان عبّاس، ابراهیم السّعافین، بکر عبّاس، بیروت: دارصادر، الطَّبعة الثّالثة.
  • ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبداللّه (1416ق/ 1996م). حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، بیروت: دارالکتاب العربی.
  • آذرنوش، آذرتاش (1387). چالش میان فارسی و عربی، تهران: نشر نی، چاپ دوم.
  • آذرنوش، آذرتاش (1388). راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی، تهران: انتشارات توس، چاپ سوم.
  • بخش کتاب‌شناسی (1368). «ابن‌ابی­الدُّنیا»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم‌ موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 2: 650-651.
  • بیهقی، ابوبکر أحمد بن الحسین (1423ق/ 2003م). الجامع لشعب الإیمان، أشرَفَ عَلَی تحقیقِه و تخریجِ أحادیثِه مختار احمد النّدوی و عبدالعلی عبدالحمید حامد، الرّیاض: مکتبة الرُّشد.
  • پورجوادی، نصراللّه (1396). پارسی‌گویی در تصوّف، تهران: نشر صوفیا.
  • جامی، نورالدّین عبدالرَّحمان (1382). نَفَحاتُ الأنس مِن حَضَرات القُدس، به تصحیح محمود عابدی، تهران: انتشارات اطّلاعات، چاپ چهارم.
  • جمال‌الدّین اصفهانی، محمّد بن عبدالرّزّاق (1362). دیوان، به‌ تصحیح‌ و حواشی حسن‌ وحید دستگردی، تهران: انتشارات‌ کتابخانۀ‌ سنائی، چاپ‌ دوم.
  • جهشیارى، ابوعداللّه محمّد بن عبدوس (1357ق/ 1938م). الوُزَراء و الکُتّاب، حَقَّقَهُ وَ وَضَعَ فَهارِسِهِ مصطفی السَّقا، ابراهیم الأبیاری، عبدالحفیظ شبلی، قاهره: مطبعة مصطفی البابی الحلبی و أولاده.
  • حسن‌دوست، محمّد (1389). فرهنگِ تطبیقی-موضوعیِ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  • خطیب بغدادی، ابی‌بکر احمد بن علی بن ثابت (1422ق/ 2001م). تاریخ مدینة السَّلام (تاریخ بغداد)، حقَّقه بشار عوّاد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
  • دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه، زیر نظر محمّدمعین و سیّدجعفر شهیدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.
  • دیتریش، آ. (2535 [= 1355]). «ابن‌ابی‌الدُّنیا»، دانشنامۀ ایران و اسلام، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، جزوۀ شمارۀ 2: 391.
  • الذَّهبی، شمس­الدّین محمّد بن أحمد بن عثمان بن قایماز (1417ق/ 1996م). سیر أعلام النُّبلاء، أشرف علی تحقیق الکتاب و خرَّج أحادیثه شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسۀ الرّسالۀ، الطَّبعۀ الحادی العشرۀ.
  • رزم‌آرا، حسینعلی (1330). فرهنگ جغرافیایی ایران، (جلد ششم: استان ششم)، تهران: انتشارات دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش.
  • زرکلی، خیرالدّین (2002م). الأعلام، بیروت: دارالعلم للملایین، الطَّبعة الخامسة عشرۀ.
  • سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمّد بن منصور (1404ق/ 1984م). الأنساب، حَقَّقَهُ و راجَعَهُ اکرم البوشی، القاهرة: مکتبة ابن‌تیمیة.
  • شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1399). تعلیقات بر: تذکرة الأولیاء، تهران: انتشارات سخن، چاپ ششم.
  • صادقی، علی‌اشرف (1357). تکوین زبان فارسی، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد ایران.
  • طبری، ابوجعفر محمّد بن جریر (1386ق/ 1966م). تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ الطَّبَری)، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالمعارف بمصر.
  • طبری، ابوجعفر محمّد بن جریر (1422ق/ 2001م). جامِعُ البَیان عَن تَأویلِ آیِ القُرآن[تفسیرُ الطَّبَری]، تحقیق عبداللّه بن عبدالمُحسن التّرکی، قاهره: دارهجر.
  • طبری، محمّدبن‌ایّوب (1349). مفتاح المُعاملات، به کوشش محمّدامین ریاحی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
  • عبدالرّزّاق بن هَمّام الصَّنعانی (1419ق/ 1999م). تفسیر عبدالرّزّاق، دراسة و تحقیق محمود محمَّد عَبده، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  • فاضل بن خلف الحمّادة الرّقیّ (1433ق/ 2012م). ابنُ‌ابی­الدُّنیا مُحَدِّثاً وَ مُصلِحاً، الرّیاض: دار اطلس الخضراء.
  • قزوینی، محمّد (1341). یادداشت‌های قزوینی، جلد ششم، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  • قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن (1385). رسالۀ قشیریّه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، به تصحیح بدیع‌الزَّمان فروزانفر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم.
  • کلینی رازی، ابوجعفر محمّد بن یعقوب (1429ق). الکافی، قم: دارالحدیث.
  • ماهیار، عبّاس (2535 [= 1355]). «فارسی دری در سده‌های یکم و دوم و سوم»، مجموعۀ سخنرانی‌های هفتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (تهران، 30 مرداد-5 شهریور 2535)، به کوشش محمّدرسول دریاگشت، تهران: انتشارات دانشگاه ملّی ایران، 2/ 390-407.
  • محقّق، مهدی (1339). «تأثیر زبان فارسی در زبان عربی»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، سال 7، شمارۀ 3، فروردین، ص 38-56؛ شمارۀ 4، تیر: 91-110.
  • محمّدی ملایری، محمّد (1372 و 1380 و 1382). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، به ترتیب جلدهای اول و چهارم و پنجم، تهران: انتشارات توس.
  • مدرّس طباطبائی (1348). «نمونه‌های نثر و نظم فارسی در دو قرن نخستین هجری»، مجلّۀ وحید، سال 7، شمارۀ 5: 579-584؛ شمارۀ 6: 733-737؛ شمارۀ 8: 921-924.
  • المنجد، صلاح‌الدّین (۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م). «معجم مصنَّفات ابن ابی‌الدُّنیا»، مجلّۀ مجمع اللّغـة العربیۀ دمشق، شماره ۴۹: 579-594.
  • موحّد، محمّدعلی (1378). «فارسیّات در متون تازی»، درخت معرفت (جشن‌نامۀ عبدالحسین زرین‌کوب)، به کوشش علی اصغر محمّدخانی، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم: 507-5
  • مؤذّن جامی، محمّدمهدی (1372). «اَبواَیّوب موریانی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم‌ موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5 : 197-198.
  • میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین (1389). کشف الأسرار و عدّة الأبرار، به تصحیح علی اصغر حکمت، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ هشتم.
  • مینوی، مجتبی (1333). «یکی از فارسیّات ابونواس»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، سال اول، فروردین، شمارۀ 3: 62-77.
  • مینوی، مجتبی (1335). «از خزاین ترکیه»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، سال چهارم، شمارۀ دوم: 42-75.
  • نامعلوم (1357). پند پیران، به تصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  • نجم عبدالرَّحمان خلف (۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م). مقدّمه بر: الصَّمت و آداب اللّسان، بیروت: دارالغرب الإسلامی.
  • نخعی، حسین (2535 [= 1355]). «زبان فارسی در خوزستان (متضمّن بحثی دربارۀ زبان فارسی دری و چگونگی پیدایش و گسترش آن در ایران)»، مجموعۀ سخنرانی‌های هفتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (تهران، 30 مرداد-5 شهریور 2535)، به کوشش محمّدرسول دریاگشت، تهران: انتشارات دانشگاه ملّی ایران، 2/ 442-462.
  • نصراللّه منشی، ابوالمعالی (1380). کلیله و دمنه، به تصحیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ بیستم.
  • یاقوت حَمَوی، شهاب‏الدّین بن عبادلله (1397ق/ 1977م). مُعجَمُ البُلدان، بیروت: دارصادر.
  • Iman Najim Abdul-Rahman (2020). “Ibn Abi Al-Dunya’s written Works: A Brief Review”, Journal of manuscripts & libraries Specialized Research (JMLSR), Vol: 4, No: 2: 28-60.
آمار
تعداد مشاهده مقاله: 508
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 298


سامانه مدیریت نشریات علمی. طراحی و پیاده سازی از سیناوب