
تعداد نشریات | 22 |
تعداد شمارهها | 490 |
تعداد مقالات | 5,109 |
تعداد مشاهده مقاله | 9,395,441 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,205,757 |
گونهشناسی نقوش گیاهیِ سقف و سرستونهای چوبی مساجد ستوندار آذربایجان شرقی در دوران صفوی و قاجار | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 15، شماره 44، 1404، صفحه 289-334 اصل مقاله (4.62 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2023.26801.2520 | ||
نویسندگان | ||
یداله حیدری باباکمال* 1؛ عاطفه کمشکی2؛ علی نعمتی بابایلو3 | ||
1استادیار گروه باستانشناسی، دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی (هنرهای کاربردی)، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران (نویسندۀ مسئول). | ||
2دانشجوی دکتری باستانشناسی، گروه باستانشناسی دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی (هنرهای کاربردی)، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران. | ||
3دانشیار گروه مرمت و باستانسنجی، دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی (هنرهای کاربردی)، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران. | ||
چکیده | ||
مساجد ستوندار چوبی منطقۀ آذربایجان شرقی از نمونههای منحصربهفرد دوران صفوی و قاجار هستند که مشابه آنها در نقاط دیگر ایران بهندرت ساخته شدهاند. بیشتر این مساجد در دورۀ صفوی ساخته و در دورههای بعد، بهویژه قاجار، بازسازی شدهاند و قسمتها یا آرایههای مکملی به آنها افزوده شده است. یکی از مهمترین ویژگیهای هنری مساجد یاد شده، آرایۀ نقاشی روی چوب در انواع: گیاهی، اسلیمی و کتیبه در سقف و سرستونهای مقرنسی چوبی است؛ بنابراین مسئلۀ اصلی پژوهش پیشِرو مطالعۀ گونههای مختلف آرایههای گیاهی و اسلیمی در سقف و ستونهای چوبی مساجد شبستانی منطقۀ آذربایجان شرقی و بررسی جایگاه آنها در گاهشناسی نسبی مساجد موردمطالعه است. بدینمنظور جامعۀ آماری، تمامی مساجد ستوندار چوبی منطقۀ آذربایجان شرقی است که هر یک از آنها ازطریق بررسی میدانی شناسایی و مطالعه شدهاند. ازمیان 38مسجد شبستانی ستوندار بررسی شده، 11مسجد با نقوش گیاهی و اسلیمی برروی چوب شناسایی شده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که 10گونۀ گیاهی بر مقرنسهای چوبی سرستونها، صندوقچههای مکعبی غیرباربر روی شاهتیرها، تیرهای حمال و باریکههای چوب بین تیرهای حمال سقف موسوم به «پَردو» نقش شده است. گونههای گیاهی ترسیم شده ترکیبی از هنر ایرانی و اسلامی مرسوم در قرون متأخر اسلامی است که با توجه به اهمیت آنها در تزئین مساجد موردمطالعه، سبک جدیدی را در آرایش نمای داخلی مساجد ارائه میدهند؛ اگرچه مشابه این نقوش در سایر گونههای معماری معاصر کموبیش یافتشده، با اینحال، شیوۀ اجرا، فراوانی و تنوعِ بسیار مضامین در سقف و سرستونها در هیچ نمونۀ دیگری از مساجد ایران مشاهده نشده است. گونههای منسوب به دورۀ صفوی عموماً مشابه نقوش فرشها و جلدهای نسخ خطی همزمان طراحیشده که ترکیب آنها بیشتر تجریدی بوده، و طبیعتگرایی کمتری در آنها دیده میشود. در طراحی نقوش گیاهی مربوط به دورۀ قاجار نیز با توجه به تداوم سنتهای پیشین، بهویژه در ترسیم نقوش اسلیمی، ویژگیهای مشخص قاجاری در رنگبندی متنوع و گرم و طبیعتگرایی بیشتر نسبت به نمونههای صفوی مشهود است. نکتۀ جالبتوجه الگوپذیری اندک نمونههای قاجاری از موارد مشابه غربی در ترسیم نقوش است. دلایل ترسیم نقوش به فلسفۀ رمزآلود هنر اسلامی در ترسیم نقوش و بافت فرهنگی و شرایط مذهبی حاکمدر مناطق موردمطالعه در دوران صفوی و قاجار بازمیگردد. | ||
کلیدواژهها | ||
مساجد ستوندار چوبی؛ نقوش گیاهی؛ نقاشی روی چوب؛ دوران صفوی و قاجار؛ آذربایجان شرقی | ||
مراجع | ||
- آذرپاد، حسن؛ و حشمتی رضوی، فضلاله، (1372). فرشنامه ایران. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. - اسماعیلیان، فاطمه، (1392). «فنشناسی نقاشیهای دیواری تکفام شاهنشین خانه بخردی اصفهان». پایاننامۀ کارشناسی ارشد مرمت آثار فرهنگی، دانشکدۀ پردیس باغ ملی، تهران: دانشگاه هنر. - امیرزاده، مرجان، (1389). «گرافیک نقوش پارچههای ایرانی از دورۀ صفوی تا پایان دورۀ قاجار». پایاننامۀ کارشناسی ارشد ارتباط تصویری، دانشکدۀ هنرهای کاربردی، تهران: دانشگاه هنر. - بکائیان، زهرا، (1397). «سیر تحول نقش گلدانی در کاشیکاریهای حرم مطهر رضوی». پایاننامۀ کارشناسی ارشد ارتباط تصویری، مشهد: موسسه آموزش عالی فردوس. - بهار، مهرداد، (1381). از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه. - پاکباز، رویین، (1378). دایرةالمعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر. - پاکباز، رویین، (1388). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین. - پرنا، مهدی، (1386). مرمت و احیای بناها و بافتهای تاریخی: آسیبشناسی و فنشناسی بناهای سنتی. تهران: آزاده. - پوپ، آرتور؛ و فیلیس اکرمن، (1387). سیری در هنر ایران (از دوران پیشازتاریخ تا امروز). ویرایش: سیروس پرهام، ج 8 و 10، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. - جوهرینیشابوری، محمد ابن ابیالبرکات، (1383). جواهرنامه نظامی. تصحیح: ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب. - چمن، حمیدرضا، (1381). حفاظت و مرمت نقاشی رنگ و روغن بر روی چوب. پایاننامۀ کارشناسی مرمت آثار تاریخی، اصفهان: دانشگاه هنر. - حبیب، شادی، (1397). «مطالعه ویژگیهای هنری و فنی نقاشی روی چوب در آثار دورۀ قاجار در تهران بهمنظور بهکارگیری در آثار چوبی معاصر». پایاننامۀ کارشناسی ارشد صنایعدستی، گرایش چوب، اصفهان: دانشگاه هنر. - حقوقیفرد، سمیه، (1389). «جوککاری احیای هنر از یاد رفته». پایاننامۀ کارشناسی ارشد رشته صنایعدستی، دانشکده هنر تهران: دانشگاه الزهرا. - خزایی، محمد، (1375). «خط کوفی و نقوش اسلیمی». نشریۀ فرهنگ و هنر، 31: 137-142. - دهخدا، علیاکبر، (1377). لغتنامه. چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. - دهقان، ناهید، (1389). نگارههای چوبی مساجد آذربایجان شرقی. تهران: متن. - رئیسی نافچی، نسترن، (1398). «مطالعه و تحلیل تزئینات خانههای دورۀ قاجار اصفهان با تأکید بر خانه شهشهانی». پایاننامۀ کارشناسی ارشد ارتباط تصویری، سمنان: دانشگاه هنر. - زمردی، حمیرا، (1387). نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی. تهران: زواره. - ساریخانی، مجید، (1385). «تکنیکهای تزئینی و شیوه ساخت مصنوعات چوبی در ایران دوره اسلامی». وقف میراث جاویدان، 55: 41ـ 46. - سیدجوادی، احمد صدر، (1381). دایرةالمعارف تشیع. جلد چهارم، چاپ سوم، تهران: نشر شهید سعید محبی. - شیروانی، مریم، (1400). «بررسی نقش ترنج در تزئینات دوره زندیه در ارگ کریم خان شیراز». همایش ملی جلوه های هنر و معماری مکتب زند و قاجار شیراز، دانشگاه شیراز. - صفایی، آذر، (1394). «بررسی تزئینات نقاشی در سقفهای چوبی خانههای شیراز در دورۀ قاجار». پایاننامۀ کارشناسی ارشد پژوهش هنر، شیراز: دانشگاه شیراز. - عمید، حسن، (1378). فرهنگ فارسی عمید. جلد اول، تهران: امیرکبیر. - غیاثی، فتانه، (1395). «بررسی آرایههای گیاهی سه بنای شاخص دورۀ قاجار در شهر شیراز (مسجد نصیرالملک، نارنجستان قوام و خانه زینتالملک)». پایاننامۀ کارشناسی ارشد ارتباط تصویری، تهران: دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس. - فدایی، سمیرا، (1396). «بررسی نقوش و تزئینات صفوی مجموعه گنجعلیخان و سیر تغییرات آن با مجموعه شاه نعمتاله ولی ماهان». پایاننامۀ کارشناسی ارشد ارتباط تصویری، تهران: دانشگاه الزهرا. - فلور، ویلم، (1395). نقاشی دیواری در دورۀ قاجار. ترجمۀ علیرضا بهارلو، تهران: پیکره. - مبینی، مهتاب؛ و فولادی، زهره، (1400). «بررسی پیکرهنگاری نقاشی دیواری دورۀ هخامنشی در مقبره تاتارلی». نشریه هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، 26(4): 67ـ77. https://doi.org/10.22059/jfava.2021.293686.666374 - متدین، حشمتاله، (1378). «مسجد چهارایوانی». نشریه هنرهای زیبا، 6: 84ـ89. https://jhz.ut.ac.ir/article_14008.html - مدهوشیاننژاد، محمد؛ و شیشوانی، هاله، (1396). «مطالعه ستون و سرستونهای مقرنسکاری چوبی مسجد ملامعزالدین مراغه». پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان، 7 (14): 19-33. 20.1001.1.23453834.1396.7.14.4.0 :DOR - مکینژاد، مهدی، (1388). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزئینات معماری. تهران: سمت. - منشی قمی، قاضی احمد، (1366). گلستان هنر. بهکوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. - منصوری جزآبادی، جمیله، (1398). «مطالعه نقوش گلدانی در کاشیکاری حمامهای تاریخی ایران». جلوه هنر، 11(1): 87-96. https://doi.org/10.22051/jjh.2017.13692.1208 - موسویلر، اشرفالسادات؛ مسعودی امین، زهرا؛ و مروج، الهه، (1396). «تبیین جایگاه نقش ترنج در هنر اسلامی با تکیه بر قالی، جلد قرآن و جلد شاهنامههای دورۀ صفوی». جلوه هنر، 9(2): 107ـ 118. https://doi.org/10.22051/jjh.2018.9769.1104 - مهدوی شهری، نگینالسادات، (1393). «مطالعه تطبیقی نقوش گیاهی فرشهای صفوی و قاجار». پایاننامۀ کارشناسی ارشد ارتباط تصویری، دانشکده هنر و معماری، تهران: واحد تهران مرکزی. - میرشمسی، فرشتهالسادات؛ و میرزا ابوالقاسمی، محمدصادق، (1396). «نشان ترنج در دیوارنگارههای ارگ کریم خان زند». اولین کنفرانس ملی نمادشناسی در هنر ایران با محوریت هنرهای بومی، بجنورد: دانشگاه بجنورد، 1-15. https://civilica.com/doc/748223 - نجیباغلو، گلرو، (1378). هندسه و تزئین در معماری اسلامی. ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: روزنه. - نصر، سید حسین، (1375). «پیام روحانی خوشنویسی در اسلام». نشریه هنرهای تجسمی، 31: 101-114. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/908717 - نوسعید، ریحانه؛ حیات، اسکندر؛ و پورخرمی، پرویز، (1397). «بررسی تنوع نقوش اسلیمی در طراحی سرلوحهای کتب مصور دورۀ صفوی مطالعه موردی: پنج نمونه از سرلوحهای دورۀ صفوی». نشریه دانش هنرهای تجسمی، 5(1): 6، 1-28. https://part.usc.ac.ir/article_126056.html - ورجاوند، پرویز، (1354). «چهلستون ملارستم مراغه (اثری شکوهمند از معماری چوبی ایران در قرن دهم هـ.ق)». بررسیهای تاریخی، 10(6): 11-34. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/266072 - هجری، سجاد، (1397). «جوککاری امروز و مرجوک قاجاری». نشریه تاریخ روایی، 3(11): 1-23. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1466221 - Amid, H., (1999). Amid's Persian Dictionary. Volume 1, Tehran: Amir Kabir. (In Persian) - Amirzadeh, M., (2010). “Graphic Design of Iranian Fabrics from the Safavid Period to the End of the Qajar Period”. Master's Thesis in Visual Communication, Faculty of Applied Arts, Tehran: University of Art. (In Persian) - Azarpad, H. & Heshmati Razavi, F., (1993). Persian Carpets. Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. (In Persian) - Bahar, M., (2002). From Myth to History. Tehran: Cheshmeh. (In Persian) - Baker, P. L., (1995). Islamic textiles. British Museum Publications Limited. - Bokaeian, Z., (2018). “The Evolution of the Vase Pattern in the Tiles of the Razavi Holy Shrine”. Master's Thesis in Visual Communication, Mashhad: Ferdows Institute of Higher Education. (In Persian) - Chaman, H., (2002). “Conservation and Restoration of Oil Paintings on Wood”. Bachelor's Thesis in Restoration of Historical Monuments, Isfahan: University of Art. (In Persian) - Dehghan, N., (2010). Wooden carvings of mosques of East Azerbaijan. Tehran: Text. (In Persian) - Dehkhoda, A. A., (1998). Loghatnameh. Third edition, Tehran: Tehran University Press. (In Persian) - Dimand, M. S., (1958). A Handbook of Muhammadan Art. New Yourk: The Metropolitian Museum of Art. - Edgar, C. C., (1905). “On the Dating of the Fayum Portraits”. The Journal of Hellenic Studies, 25: 225-233. https://doi.org/10.2307/624239. - Fadaei, S., (2017). “Study of Safavid motifs and decorations of the Ganjali Khan complex and its changes with the complex of Shah Nematollah Vali Mahan”. Master's thesis in Visual Communication, Tehran: Al-Zahra University. (In Persian) - Fehérvari, G., (1982). “Near Eastern Lacquerwork: History and Early Guidance”. In: Lacquerwork in Asia and beyond, Colloquies on Art and Archaeology in Asia (1981): 211-224. London: University of London, Percival David Foundation of Chinese Art, School of Oriental and African Studies. - Floor, W., (2016). Wall Paintings in the Qajar Period. Translated by Alireza Baharlou, Tehran: Paykreh. (In Persian) - Ghiyasi, F., (2016). “Study of plant decorations of three significant buildings of the Qajar period in the city of Shiraz (Nasir-ol-Molk Mosque, Narenjestan Qavam and Zinata-ol-Molk House)”. Master's thesis in Visual Communication, Tehran: Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University. (In Persian) - Habib, Sh., (2018). “Study of the artistic and technical characteristics of wood painting in Qajar period works in Tehran for the purpose of application in contemporary wood works”. Master's thesis in Handicrafts, Wood Orientation, Isfahan: University of Art. (In Persian) - Hejri, S., (2018). “Today's Joking and Qajar Marjouk”. Narrative History Journal, 3(11): 1-23. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1466221. (In Persian) - Hoghoghifard, S., (2010). “Joking: revival of forgotten Art”. Master's thesis in the field of Handicrafts, Faculty of Art, Tehran: Alzahra University. (In Persian) - Ismailian, F., (2013). “Monochrome mural painting technique of the Shah Neshin of the Bekhradi House in Isfahan”. Master's Thesis in Restoration of Cultural Monuments, Faculty of Pardis Bagh Melli, Tehran: University of Art. (In Persian) - Jawhari Neyshaburi, M., (2004). Jawhar-e-Nizami's Book. Edited by Iraj Afshar, Tehran: Miras Maktoob. (In Persian) - Khazaei, M., (1996). “Kufic Calligraphy and Islamic Patterns”. Culture and Art Journal, 31: 137-142. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/908722. (In Persian) - Kiani, M. Y., (1982). “Early Lacquer in Iran”. In: Lacquerwork in Asia and beyond: a colloquy held 22-24 June 1981: 211-224. London: University of London, Percival David Foundation of Chinese Art, School of Oriental and African Studies. - Knut, N., & Westphal, C., (1999). The restoration of paintings. Köln, Könemann. - Madhoushiannejad, M., (2018). “Study of wooden column Mugharnas in the Mosque of Mullah Moazaldin Maragheh”. SciJPH, 7 (14): 19-33. DOR: 20.1001.1.23453834.1396.7.14.4.0. (In Persian) - Mahdavi Shahri, N., (2014). “Comparative study of plant motifs in Safavid and Qajar carpets”. Master's Thesis in Visual Communication, Faculty of Art and Architecture, Tehran: Central Tehran Branch. (In Persian) - Makinejad, M., (2009). History of Iranian Art in the Islamic Period: Architectural Decorations. Tehran: Samt. (In Persian) - Mansouri Jezabadi, J., (2019). “Study flower and vase motifs in tile work of historical baths”. Glory of Art (Jelve-y Honar) Alzahra Scientific Quarterly Journal, 11(1), 87-96. https://doi.org/10.22051/jjh.2017.13692.1208. (In Persian) - Mirshamsi, F. & Mirza Abolghasemi, M. S., (2017). “The Toranj symbol in the wall paintings of the citadel of Karim Khan Zand”. First National Conference on Symbolism in Iranian Art with a Focus on Native Arts, Bojnourd: Bojnourd University, 1-15. https://civilica.com/doc/748223. (In Persian) - Mobaini, M. & Fouladi, Z., (2022). “Study of iconography of Achaemenid wall paintings in the tombs of Tatarly”. Journal of Fine Arts: Visual Arts, 26(4), 67-77. https://doi.org/10.22059/jfava.2021.293686.666374. (In Persian) - Monshi Qomi, Q. A., (1987). Golestan e Honar. By the efforts of Ahmad Sohaili Khansari, Tehran: Iranian Culture Foundation. (In Persian) - Montserrat, D., (1993). “The Representation of Young Males in ‘Fayum Portraits’”. The Journal of Egyptian Archaeology, 79(1): 215-226. https://doi.org/10.1177/030751339307900114 - Motadayyen, H., (1999). “The four-ivan mosque”. Fine Arts Journal, 6: 84-89. (In Persian) - Mousavilar, A., Masoudiamin, Z. & Moravej, E., (2018). “Showcasing the role of Toranj motif in Islamic Arts: A case study of rugs, cover of the Quran, and covers of Shahnamehs of the Safavid period”. Glory of Art (Jelve-y Honar) Alzahra Scientific Quarterly Journal, 9(2): 107-118. https://doi.org/10.22051/jjh.2018.9769.1104. (In Persian) - Nasr, S. H., (1996). “The spiritual message of calligraphy in Islam”. Journal of Visual Arts, 31: 101-114. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/908717. (In Persian) - Necipoğlu, G., (1999). Geometry and ornament in Islamic architecture. Translated by Mehrdad Qayumi Bidhendi, Tehran: Rozaneh. (In Persian) - Nosaeid, R. H. & Eskandar Pourkhorami, P., (2018). “Investigating the diversity of Islamic motifs in the design of the titles of illustrated books of the Safavid period – A case study: Five examples of titles of the Safavid period”. Journal of Knowledge of Visual Arts, 5(1): 6, 1-28. https://part.usc.ac.ir/article_126056.html. (In Persian) - Pakbaz, R., (1999). Encyclopedia of Art. Tehran: Contemporary Art. (In Persian) - Pakbaz, R., (2009). Iranian Painting from Ancient Times to the Present. Tehran: Zarrin and Simin. (In Persian) - Parna, M., (2007). Restoration of Historical Buildings and Context: Pathology and Technology of Traditional Buildings. Tehran: Azadeh. (In Persian) - Pope, A. U. & Ackerman, P., (2008). A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present. Edited by Cyrus Parham, vols. 8 and 10, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company. (In Persian) - Raeisi Nafchi, N., (2019). “Study and analysis of the decorations of Qajar period houses in Isfahan with emphasis on the Shahshahani house”. Master's thesis in Visual Communication, Semnan: University of Art. (In Persian) - Safaei, A., (2015). “Study of painted decorations on wooden ceilings of houses in Shiraz during the Qajar period”. Master's thesis in Art Research, Shiraz: Shiraz University. (In Persian) Sarikhani, M., (2006). “Decorative techniques and methods of making wooden artifacts in Iran during the Islamic Period”. Vaqf mīrās̠-i jāvīdān, 55: 41-46. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/283050. (In Persian) - Seyyed Javadi, A. S., (2002). Encyclopedia of Shiism. Volume 4, Third Edition, Tehran: Shahid Saeed Mohebi Publications. (In Persian) - Shirvani, M., (2021). “Studying the motifs of Toranj in the decorations of the Zand period in the Karim Khan Citadel of Shiraz”. National Conference on the Art and Architecture of the Zand and Qajar Schools of Shiraz, Shiraz University. https://civilica.com/doc/1384032. (In Persian) - Thompson, D. L., (1975). “Four ‘Fayum portraits’ in the Getty Museum”. The J. Paul Getty Museum Journal, 2 2: 85-92. http://www.jstor.org/stable/4166333. - Varjavand, P., (1975). “The forty pillars of Mulla Rostam Maragheh (A Magnificent Work of Iranian Wooden Architecture in the Tenth Century AH)”. Historical Studies, 10(6): 11-34. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/266072. (In Persian) - Zomorudi, H., (2008). Plant symbols and codes in Persian poetry. Tehran: Zavareh. (In Persian) | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 441 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 13 |