
تعداد نشریات | 22 |
تعداد شمارهها | 485 |
تعداد مقالات | 5,045 |
تعداد مشاهده مقاله | 9,290,910 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,135,366 |
تحلیلی بر سفالینههای دوران اسلامی قلعه یلسویی شهرستان گرمی، اردبیل | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 13، شماره 36، خرداد 1402، صفحه 203-236 اصل مقاله (2.09 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2021.23789.2310 | ||
نویسندگان | ||
فریبرز طهماسبی1؛ رضا رضالو* 2؛ اردشیر جوانمردزاده3؛ اسماعیل معروفی اقدم1؛ سعید ستارنژاد1 | ||
1دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران | ||
2استاد گروه باستان شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران. | ||
3دانشیار گروه باستانشناسی، دانشکدۀ علوماجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران. | ||
چکیده | ||
قلعه یلسویی، یکی از مهمترین و بزرگترین قلاع دوران اسلامی در شهرستان گرمی اردبیل و در حوزۀ جغرافیایی شمالغرب ایران بوده که حجم انبوه دادههای فرهنگی آن، ازجمله «سفال» بر اهمیت محوطه افزوده است. این قلعۀ تاریخی در سال 1397 مورد بررسیهای روشمند باستانشناسی قرار گرفت. در ضمن مطالعات و بررسیهای صورتگرفته در این محوطه، یافتههای سفالی زیادی، شامل ظروف سالم و قطعات مختلف شکسته در کارگاههای مختلف کاوش شناسایی شد که بر اهمیت این سایت باستانی بیش از پیش، افزوده و ضرورت ساماندهی و تحلیلی شفاف را در رابطه با این یافتههای مهم فرهنگی موجب گردید. از نکات مهم در ارتباط با سفالینههای قلعه یلسویی، وجود گونههای سفالی از منظر فرمی و نقوش آن بوده که تا به امروز موردمطالعه قرار نگرفته و میتواند در زمینۀ مطالعات سفالینههای دوران اسلامی در حوزۀ جغرافیایی شمالغرب ایران مفید واقع گردد. در اینراستا، پژوهش پیشِرو به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و براساس مطالعات کتابخانهای و کاوشهای میدانی، به معرفی، گونهشناسی و تحلیل نقوش سفالینههای محوطۀ یلسویی پرداخته است؛ همچنین منشأ تولید این آثار در منطقه، شناسایی نواحی در تعامل و روابط فرهنگی با قلعه یلسویی و درنهایت تعیین دورۀ زمانی آن براساس گاهنگاری و مقایسههای صورت گرفته؛ از مهمترین اهداف و پرسشهای مطرحشده در این پژوهش هستند. مطالعات صورتگرفته نشان میدهد که سفالهای این محوطه در یک دستهبندی کلی به چهار گروه: سفالهای بدونلعاب ساده و منقوش و سفالهای لعابدار ساده و منقوش قابل تقسیم بوده و شامل انواع تکنیکهای قالبزده، نقشکنده، نقش مُهری، نقشافزوده، ترکیبی، لعاب یکرنگ، نقاشی روی لعاب، نقاشی زیرلعاب، آقکند، زرینفام، و اسگرافیاتو میباشد. این آثار متعلق به قرون نخستین اسلامی و همچنین قرون میانی، خصوصاً دورۀ سلجوقی بوده و نوع نقوش و تکنیکهای بهکار رفته در این سفالینهها، نشان از ارتباطات منطقهای و فرامنطقهای قلعه یلسویی با دیگر نواحی همچون: آذربایجان، زنجان، کاشان، ری، نیشابور و همدان دارد. | ||
کلیدواژهها | ||
سفال؛ گونهشناسی؛ سدههای نخسین و میانی اسلامی؛ قلعه یلسویی؛ گرمی اردبیل | ||
مراجع | ||
- آلن، جیمز ویلسن، 1387، سفالگری اسامی از آغاز تا دورۀ ایلخانی در موزۀ آشمولین آکسفورد، ترجمۀ مهناز شایستهفر، تهران: انتشارات مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی. - امیرحاجلو، سعید؛ و سقایی، سارا، 1397، «گشترش و تنوع گونههای سفال دوران اسلامی در سکونتهای دشت نرماشیر کرمان». پژوهشهای باستانشناسی ایران، 8 (19): 207-226. - امیرحاجلو، سعید؛ و صدیقیان، حسین، 1398، «مطالعه باستانشناختی سفالهای دوران اسلامی محوطۀ قلعهسنگ؛ شهر قدیم سیرجان». پژوهشهای باستانشناسی، 10 (25): 155 - 180. - امیری، مصیب؛ موسویکوهپر، سید مهدی؛ و خادمیندوشن، فرهنگ، 1390، «طبقهبندی و گونهشناسی سفالهای ساسانی - اسلامی بیشاپور، مطالعات باستانشناسی». مطالعات باستانشناسی، 4 (1: 5): 1-32. - برند، باربارا، 1383، هنر اسلامی. ترجمۀ مهناز شایستهفر، تهران: مؤسسۀ مطالعات هنر اسلام. - پوپ، آرتور آپهام، 1387، سفالگری، خوشنویسی و کتیبهنگاری، از مجموعه سیری در هنر ایران از دوران پیشازتاریخ تا امروز. جلد چهارم، ترجمۀ نجف دریابندری و همکاران، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. - توحیدی، فائق، 1379، فن و هنر سفالگری. تهران: انتشارات سمت. - چوبک، حمیده، 1391، «سفالینههای دورۀ اسلامی شهر کهن جیرفت». مطالعات باستانشناسی، 4(1: 5): 83 - 112. - حسینزاده، میسیم، 1385، «سفالینههای ایلخانی مجموعه تخت سلیمان براساس دوره سوم کاوشهای باستانشناسی». پایاننامۀ کارشناسیارشد باستانشناسی، دانشگاه تهران (منتشرنشده). - خدادوست، جواد؛ موسویحاجی، رسول؛ تقوی، عابد؛ و پورعلییاری، شهین، 1394، «بررسی و مطالعه تحلیلی سفالینههای محوطه مالین، شهرستان باخرز (خراسان رضوی)». پژوهشهای باستانشناسی ایران، 7 (13): 157 - 172. - دارک، کن، 1387، مبانی نظری باستانشناسی. ترجمۀ کامیار عبدی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. - دژمخوی، مریم، 1386، «نظری اجمالی به سفال قالبزدۀ عصر سلجوقی». باستانپژوهی، 9 (15): 27 -31. - رنجبران، محمدرحیم، 1391، «گزارش نهایی فصل اول و دوم، دور چهارم کاوشهای باستانشناسی تپۀ هگمتانه». اداره کل میراثفرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان، (منتشرنشده). - رهبر، مهدی، 1391، «گزارش سومین فصل گمانهزنی در نهاوند به منظور شناسایی معبد لائودیسه». آرشیو اداره کل میراثفرهنگی استان همدان (منتشر نشده). - زارعی، محمدابراهیم؛ عامریان، حمید؛ و نیکگفتار، احمد، 1395، «طبقهبندی گونۀ سفالینههای لعابدار قرن 2 تا 4 ه.ق. کشف شده از شهر تاریخی بلقیس (اسفراین)». مطالعات باستانشناسی، 8 (1): 57-76. - زنداقطاعی، نادیا؛ و رازانی، مهدی، 1393، «ساختارشناسی و فنشناسی سفالینههای بدونلعاب قالبی از شهر دقیانوس متعلق به دورۀ سلجوقی». مجموعه مقالات همایش حفاظت و مرمت اشیای تاریخی - فرهنگی و تزئینات وابسته به معماری، پژوهشکده حفاظت و مرمت: 1- 12. - سامنر، ویلیام؛ و ویتکام، دالند، 1388، «سیستم استقراری دوران اسلامی در فارس از دیدگاه باستانشناسی». ترجمۀ محمدحسن ذال، پژوهشهای باستانشناسی مدرس، 1 (1): 102-111. - شاطری، میترا؛ لاله، هایده؛ و چوبک، حمیده، 1398، «بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال گونۀ نقشکنده در گلابه (اسگرافیاتو) در ایران دوره اسلامی». پژوهشهای باستانشناسی ایران، 9 (21): 173 - 188. - شراهی، اسماعیل؛ و صدیقیان، حسین، 1398، «مطالعۀ باستانشناسی سفالهای قرون میانی اسلامی دستکند زیرزمینی تهیق خمین». مطالعات باستانشناسی پارسه، 3 (8): 141- 158. - صدیقیان، حسین، 1389، «مطالعۀ محوطۀ ذلفآباد فراهان براساس دادههای گمانهزنی و بررسی سطحی». پژوهشهای باستانشناسی مدرس، 1 (2): 142 - 130 - صدیقیان، حسین؛ و غلامی، حسین، 1391، «سفال اسلامی منقوش بدونلعاب (شبه پیشازتاریخ) ایران». پژوهشهای باستانشناسی مدرس، 3 و 4 (6 و 7): 134 - 145. - طهماسبی، فریبرز، 1397، «گزارش نهایی اولین فصل کاوش نجاتبخشی قلعه و گورستان یلسویی سد تازهکند انگوت - گرمی». پژوهشگاه میراثفرهنگی کشور، پاییز 1397 (منتشر نشده). - علمداری، کوروش، 1388، «گزارش فصل اول از بررسیهای باستانشناسی بویراحمد شمالی». آرشیو اداره کل میراثفرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کهگیلویهوبویراحمد (منتشر نشده). - علیزاده، کریم، 1386، «گزارش مقداتی کاوشهای باستانشناختی در اولتانقالاسی دشت مغان - اردبیل، فصل اول و دوم». تهران: پژوهشکدۀ باستانشناسی. - فهرواری، گزا، 1388، سفالگری جهان اسلام. ترجمۀ مهناز شایستهفر، تهران: انتشارات موسسه مطالعات هنری. - کاخکی، احمد؛ شاطری، میترا؛ و منصوری، سولماز، 1394، «بررسی نقوش سفالینههای مینایی ساوه در سدههای ششم و هفتم هجری قمری براساس نمونههای موزه متروپلیتن». نگارینه، 6: 4-20. - کامبخشفرد، سیفالله، 1389، سفال و سفالگری در ایران. تهران: انتشارات ققنوس. - کامبخشفرد، سیفالله، 1370، تهران سه هزار و دویست ساله، براساس کاوشهای باستانشناسی. تهران: انتشارات فضا. - کریمی، فاطمه؛ و کیانی، محمدیوسف، 1364، هنر سفالگری دورۀ اسلامی. چاپ اول، تهران: چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی. - کیانی، محمدیوسف، 1357، سفال ایرانی: بررسی سفالینههای ایرانی. تهران: انتشارات مخصوص نخست وزیری. - کیانی، محمدیوسف، 1379، پیشینه سفال و سفالگری در ایران. چاپ دوم، تهران: انتشارات نسیم دانش - محمدزاده، مهدی؛ فاضل، عاطفه؛ و سامانی، حسین، 1393، «تناسب، زیبایی و هندسه نهان در نقوش سفال نوع آقکند». نگارینه، 1: 50 - 58 - مورگان، پیتر، 1384، سفال خمیر سنگی ایران دورۀ سلجوقی، مجموعه سفال اسلامی. گردآوری ناصر خلیلی و استفان ورونیت، تهران: نشر کارنگ. - ملکشهمیرزادی، صـادق، 1378، ایران در پیشازتاریخ، باستانشناسی ایران از آغاز تا سپیده دم شهرنشـینی. تهـران: انتشـارات میراثفرهنگی - مهجور، فیروز؛ ابراهیمینیا، محمد؛ و صدیقیان، حسین، 1389، «بررسی باستانشناسی سفالهای دورۀ اسلامی محوطۀ باستانی نچیر خانلق ری». مطالعات باستانشناسی، 3 (2: 4): 163-179. - مهجور، فیروز؛ و صدیقیان، حسین، 1388، «بررسی سفالهای اسلامی محوطه مشکینتپه پرندک در استان مرکز». پیامباستانشناس، 12: 125 - 138. - موسویحاجی، سید رسول؛ و عطایی، مرتضی، 1389، مطالعه مجموعهای از نمونههای سفالین سیستان. زاهدان: انتشارات سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری. - هژبری، احسان؛ و اکبری، عباس، 1393، «بررسی تکنیک لعابپاشیده در سفالینههای ایران و چین». هنرهای کاربردی، 4: 5-14. - همتیازندریانی، اسماعیل؛ خاکسار، علی؛ و شعبانی، محمد، 1394، «بررسی و تحلیل سفالهای دورۀ اسلامی مجموعه معماری دستکند زیرزمینی سامن ملایر». پژوهشهای باستانشناسی، 7 (13): 189 - 206. - ویلسن، کریستی، 1366، تاریخ صنایع ایران. ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: انتشارا ت فرهنگسرا - یزدانی، ملیکا؛ محمدی، حسین؛ امامی، سیدمحمدامین؛ و عبدالهخانگرجی، مهناز، 1394، «گاهنگاری سفال مینایی براساس نمونههای کتیبهدار». هنرهای زیبا، 2 (3): 45 - 56. - Alamdari, C., 2009, “Report of the first chapter of the Boyerahmad North Archaeological Survey”. Archive of the General Directorate of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Kohgiluyeh and Boyerahmad Province (unpublished). - Alizadeh, K., 2007, Preliminary Report of Archaeological Excavation at Ultan Qalasi Mughan Steppe – Ardebil. First and Second Seasons, Tehran: Archaeological Research Institute. - Allen, J., 1991, Islamic Ceramics. Oxford: Ashmolen Museum. - Allen, J.W., 2008, Pottery of Names from the Beginning to the Ilkhanid Period at the Ashmoulin Museum in Oxford. translated by Mahnaz Shayestehfar. Tehran: Institute of Islamic Art Studies Publications - Amirhajloo, S. & Saghaie, S., 2019, “Distribution, Continuity and Diversity of Islamic Ceramics in the Settlements of Narmashir Plain, Kerman”. Archaeological Research of Iran, 8(19): 155-180 - Amirhajloo, S. & Sedighian, H., 2020, “Archaeological Research on Islamic Pottery from Qal´eh Sang, Old Sirjan (Kerman Province, Iran)”. Archaeological Research of Iran, 10 (25): 155-180. - Amiri, M.; Mousavi Kouhpar, M. & Khademi Nadooshan, F., 2011, “Classification and typological study of Sasanian-Islamic potteries of Bishapour,Case study: materials from the 9th season of excavation”. Journal of Archaeological Studies, 4, (1: 5): 1 – 32. - Brand, B., 2004, Islamic Art. Translated by: Mahnaz Shayestehfar. Tehran: Institute of Islamic Art Studies. - Burney, R., 1979, “Meshkinshahr survey”. Iran, XVII: 6- 155. - Chubak, H., 2012, “Islamic pottery of ancient city of Jiroft”. Archaeological Studies, 4 (5): 83-112. - Dark, K., 2008, Theoretical Foundations of Archeology. Translated by: Kamyar Abdi, Tehran: University Publishing Center - DejmKhoi, M., 2007, “A brief look at the molded pottery of the Seljuk era”. Bastanpazhouhi, 9, (15): 27-31. - Demorgan, J., 1905, “Recherches au talych persaen 1901. In necropolis des ages du Bronye et du fer”. MOP, VIII: 251-345. - Edwards, M. R., 1985, “Urmia Ware and its distribution in north – western iran in the second millennium BC: a review of the results of excavation and surveys”. Iran, 24: 55 – 77. - Fehervari, G., 1973, Islamic pottery: A comprehensive study based on the Barlow collection. London: Faber and Faber limited. - Fehervari, G., 2009, Pottery of the Islamic World. Translated by: Mahnaz Shayestehfar, Tehran: Institute of Art Studies Publications. - Firooz, M.; Ebeahimi-Niya, M. & Sedighiyan, H., 2012, “Archaeological Survey of Potteries in the Site of Nachir Khanloq of the Ray”. Journal of Archaeological Studies, 3 (2): 173 – 192. - Grant, J.; Gorin, S. & Fleming, N., 2005, The Archaeology Course Book (An Introduction to Study Skills, Topics and Methods. London: Routledge. - Jenkins, M, 1983, “Islamic Pottery: A Brief History”. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 40 (4): 1-53. - Hemmati Azandariani, E.; Khaksar, A. & Shabani, M., 1394, “Studying and Analyzing the Islamic Potteries from Underground Troglodytic Architecture Complex at Samen, Malayer”. Archaeological Research, 13 (7): 189-206. - Hojabri, E. & Akbari, A., 2014, “Study of glazed technique in Iranian and Chinese pottery”. Honar – ha-ye Karordi, 4: 5-14 - Hosseinzadeh, M., 2006, “Ilkhanate pottery of Takht-e Soleiman complex based on the third period of archaeological excavations”. Master Thesis in Archeology, University of Tehran. - Kakhki, A.; Shateri, M. & Mansouri, S., 2015, “An Investigation of Motifs of Saveh Minai Wares during Sixth and Seventh Centuries AH Based on Metropolitan Museum”. Negarineh Islamic Art, 6: 4-20. - Kambakhsh Fard, S., 2010, Pottery and Pottery in Iran. Tehran: Ghoghnoos Publications. - Kambakhshfard, S., 1991, Tehran, three thousand and two hundred years old. Based on Archaeological Excavations, Tehran: Faza Publications. - Karimi, F. & Kiani, M. Y., 1985, The Art of Pottery of the Islamic Period. First Edition, Tehran: Ministry of Islamic Guidance Printing House. - Khodadoost, J.; Mousavi Haji, R.; Taghavi, A. & Pourali Yari, S., 2015, “An Analytical Study of the Pottery at the Malin Site (Bakharz)”. Archaeological Research of Iran, 13 (17): 157 - 172. - Kiani, M. Y., 1978, Iranian Pottery: A Study of Iranian Pottery. Tehran: Prime Minister's Special Publications. - Kiani, M. Y., 2000, History of Pottery and Pottery in Iran. Second Edition, Tehran: Nasimdanesh Publication. - Lane, A., 1965, Early Islamic Pottery of the Victoria and albert museum. London: faber and faber. - Mahjoor, F. & Siddiqian, H., 2009, “Study of Islamic pottery in Meshkinateh area of Parandak hill in Markazi province”. Payam-e-Bastan-Shenas Magazine, 12: 125-138. - Malek Shahmirzadi, S., 1999, Iran Before History, Archeology of Iran from the Beginning to the Dawn of Urbanization. Tehran: Cultural Heritage Publications - Marougan, P., 2005, Seljuk period Iranian stone paste pottery, Islamic pottery collection. compiled by Nasser Khalili and Stefan Veronite, Tehran: Karang Publishing. - Mason, R., 1997, “Mediaeval Iranian Luster Painted and associated wares: Typology in a multidisciplinary study”. Iran, 35: 103-135. - Mohammadzadeh, M.; Fazel, A. & Samani, H., 2014, “Proportion, beauty and hidden geometry in Aqkand type pottery patterns”. Negarineh Islamic Art, 1: 50-58. - Morgan, P. H., 2005, Change and Continuity in Il-Khanid Iran: the Ceramic Evidence. Unpublished Oxford DPhil Thesis, 4 vols, c. 1981. - Musavi Haji, R. & Ataie, M., 2010, Study of a collection of pottery samples of Sistan. Zahedan: Publications of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization. - Naumann, R. & Naumann, E., 1976, Takht – I Suleiman. Munchen. - Pope, A. A., 2008, Pottery, Calligraphy and Inscription, from Siri Collection in Iranian Art from Prehistory to the Present. Volume 4, Translated by Najaf Daryabandari et al., Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company - Rahbar, M., 2012, “Report of the third chapter of speculation in Nahavand in order to identify the Laodicean temple”. Archive of the General Directorate of Cultural Heritage of Hamadan Province (unpublished). - Ranjbaran, M. R., 2012, “The final report of the first and second chapters, the fourth period of archaeological excavations of Hegmataneh hill”. General Directorate of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Hamadan Province (unpublished). - Schnyder, R., 1991, “Mediaveal incised and carved wares from north west iran”. In: The art of irN and A natolia: 85 – 94 - Sedighiyan, H. & Gholami, H., 2012, “Islamic pottery painted without glaze (prehistoric) Iran”. Modares Archaeological Research, 3 & 4 (6 & 7): 134-145. - Sedighiyan, H., 2010, “Study of Zolf Abad area of Farahan based on speculation data and surface survey”. Modares Journal of Archaeological Research, 2: 142-130. - Sharahi, E. & Sedighiyan, H., 1398, “Archaeological study of medieval Islamic pottery in the underground part of Tahiq Khomeini”. Archaeological Studies of Parseh, 8 (3): 151-148. - Shateri, M.; Laleh, H. & Chubak, H., 2018, “Revision of Classification and Dating of Incised Through Slip Ware (Sgraffiato) in Iran During the Islamic Period”. Archaeological Research of Iran, 21 (9): 173 - 188. - Sumner, W. & Whitcam, D., 2009, “The settlement system of the Islamic period in Persia from the perspective of archeology”. translated by Mohammad Hassan Zal, Modarres Archaeological Research, 1 (1):102-111. - Tahmasebi, F., 2018, “The final report of the first chapter of the rescue excavation of the castle and cemetery of Yelsuie, Tazehkand Angut-Germi”. Cultural Heritage Research Institute of the country, autumn of 1397 (unpublished). - Tohidi, F., 2000, The Art of Pottery. Tehran: Samat Publications. - Treptow, T., 2007, Daily life ornamented the mediaeval Persian city of Reyy. Chicago: The oriental institute museum of the University of Chicag. - Watson‚ O., 2004, Ceramics from Islamics lands. London: Thames and Hodson. - Wilkinson, C. U., 1973, Nishabur: Pottery of the Early Islamic period. New York. - Wilson, Ch., 1987, History of Iranian Industries. Translated by: Abdullah Faryar, Tehran: Farhangsara Publications - Yazdani, M.; Mohammadi, H.; Emami, M. A. & AbdullahKhan Gorji, M., 2015, “Chronology of enamel pottery based on inscribed specimens”. HONAR-HA-YE ZIBA, 2 (3): 45-56 - Zandagtaei, N. & Razani, M, 2014, “Structure and technology of unglazed pottery from the city of Decianus belonging to the Seljuk period”. Proceedings of the Conference on the Preservation and Restoration of Historical-Cultural Objects and Decorations Related to Architecture Restoration: 1-12. - Zareyi, M. E.; Amerian, H. & Nikgoftar, A., 2016, “Classifying Typical Glazed Potteries of the Second to Fourth Hijri Centuries Discovered from the Bolqays Historical City of Ancient Isfarayen, Khorasan”. Journal of Archaeological Studies, 8 (13): 57 -76. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 518 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 496 |