مطالعه ساختار نمونه سفال‌های به دست آمده از محوطه تاریخی سیروان براساس نتایج آنالیزهای XRF وXRD

خانزادی, محمدجواد; نوغانی, سمیه; شریفی نیا, اکبر; بهادری, رویا

doi:10.22084/nb.2021.23256.2261

اخذ مجوز راه اندازی 5 عنوان نشریه ی جدید از وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری

تعداد نشریات	22
تعداد شماره‌ها	486
تعداد مقالات	5,054
تعداد مشاهده مقاله	9,310,044
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	6,146,483

	مطالعه ساختار نمونه سفال‌های به دست آمده از محوطه تاریخی سیروان براساس نتایج آنالیزهای XRF وXRD
پژوهش های باستان شناسی ایران
مقاله 5، دوره 11، شماره 31، اسفند 1400، صفحه 103-126 اصل مقاله (1.83 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2021.23256.2261
نویسندگان
محمدجواد خانزادی¹؛ سمیه نوغانی^* ²؛ اکبر شریفی نیا³؛ رویا بهادری⁴
¹کارشناس ارشد باستان شناسی، مدیر پایگاه میراث فرهنگی محوطۀ تاریخی سیروان، ایلام، ایران
²استادیار گروه مرمت اشیاء تاریخی فرهنگی، دانشگاه هنر، تهران، ایران
³دکترای باستان شناسی، ایران.
⁴استادیار پژوهشکدۀ پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران.
چکیده
محوطۀ تاریخی سیروان در استان ایلام، با استناد به منابع تاریخی و مطالعات اولیۀ کارشناسان، مربوط به دورۀ ساسانی و قرون نخستین اسلامی است. متأسفانه باوجود اهمیت‌ باستان‌شناختی سیروان، در این منطقه فعالیت‌های گستردۀ باستان‌شناسی و مطالعات باستان‌سنجی اشیاء به‌دست آمده، انجام نشده است. به‌منظور بررسی سیستماتیک نمونه‌های حاصل گمانه‌زنی اولیه جهت انجام مطالعات زمین‌باستان‌شناسی محوطه، در این پژوهش 14 نمونه از یافته‌های سفالی به‌دست آمده از این محوطه، مورد بررسی‌ و آزمایش قرار گرفتند. با توجه به این پرسش که ویژگی‌های ژئوشیمیایی، شباهت‌ها و تفاوت‌های ساختاری نمونه‌های موردمطالعه چیست و با هدف شناسایی عناصر و فازهای تشکیل‌دهندۀ این نمونه‌ها، تخمین دمای پخت و هم‌چنین ترسیم الگویی جهت طبقه‌بندی آن‌ها، آنالیزهای طیف‌سنجی فلورسانس پرتو ایکس (XRF) و پراش اشعۀ ایکس (XRD) انجام شد. میزان انحراف معیار مقادیر اکسیدهای اصلی سیلیسیم، آلومینیوم، آهن، کلسیم و منیزیم در این 14 نمونه‌ به‌ترتیب 527/11، 290/3، 705/2، 887/5، و 087/2 محاسبه شد. پراکندگی بالای مقادیر این عناصر به‌ویژه در سیلیسیم و کلسیم، نشان‌دهندۀ تنوع در منابع و فرآوری مواد اولیه است و حاکی از آن است که این نمونه‌ها متعلق به کارگاه‌های متفاوت سفالگری، مناطق و یا دوره‌های تاریخی متفاوت هستند؛ هم‌چنین به‌طور کلی الگویی برای طبقه‌بندی این نمونه‌ها مشاهده نمی‌شود، مگر در دو نمونۀ شماره‌های S8 و S9 که ازنظر ترکیب شیمیایی و فازهای مینرالی، شباهت بسیاری دارند. سه نمونۀ S12،S13 و S14 نیز به‌طور کامل مشخصات شیمیایی متفاوتی دارند و احتمال می‌رود محصولات وارداتی باشند. در نمونه‌های با درصد کلسیم اکسید بالا (بیشتر از 6% وزنی) به‌نظر می‌رسد از ترکیبات آهک‌دار موجود در منطقه به‌عنوان مادۀ پُرکننده استفاده شده است. با توجه به عدم شناسایی کانی‌های رُسی و حضور فازهای کلسیت (احتمالاً باقی‌مانده از مواد اولیه)، دیوپسید و گلنیت (محصولات فرآیند پخت)، دمای پخت نمونه‌ها نیز در حدود 850 تا 900 درجۀ سانتی‌گراد تخمین زده می‌شود.
کلیدواژه‌ها
ایلام؛ محوطۀ تاریخی سیروان؛ سفال؛ ساختارشناسی؛ آنالیزهای XRD و XRF

مراجع
- ابن‌فقیه‌همدانی، ابی‌بکر احمد بن محمد، 1885م.، مختصر کتاب البلدان. تحقیق: م. دخویه، لیدن: بریل. - آدابی، محمدحسین؛ و اسدی مهمان‌دوستی، الهام، 1384، «مطالعۀ کانی شناسی اولیۀ کربنات‌های سازند ایلام و تفکیک مرز این سازند با سازند سروک با استفاده از داده‌های ژئوشیمیایی در تاقدیس پیون، شمال ایذه». بلورشناسی و کانی‌شناسی ایران، شمارۀ 13 (2)، صص: 229-244. - ارجی، علی‌اکبر؛ و طباطبایی، حسین، 1394، «محاسبه حجم شیل و تشخیص نوع کانی‌های رسی موجود در سازند ایلام، میدان نفتی کوپال». دومین کنگره بین‌المللی زمین‌شناسی کاربردی، مشهد. - احمدی، شهلا، 1399، «بررسی سیستماتیک باستان‌شناسی محوطۀ تاریخی سیروان». پایگاه پژوهشی شهر تاریخی سیروان (منتشر نشده). - افشاری‌نژاد، حکیمه؛ آجورلو، بهرام؛ جهانگیری، احمد، رازانی، مهدی؛ و علیزاده، کریم، 1396، «ساختارشناسی سفال‌های دورۀ پایانی مفرغ قدیم، محوطۀ باستانی کهنه شهر آذربایجان غربی». مطالعات باستان‌شناسی، شمارۀ 9 (1)، صص: 1-17. - امامی، سیدمحمدامین؛ و نوغانی، سمیه، 1392، «بررسی روند کربناتیزاسیون مجدد و شکلگیری کلسیت ثانویه در سفال‌های باستانی براساس مطالعات پتروگرافیک». نشریۀ مرمت و معماری ایران، شمارۀ 3(5)، صص: 55-67. -‌ بلاذری، احمد بن یحیی، 1421م.، فتوح‌البلدان. بیروت: دار و مکتبه‌الهلال. - پازوکی‌طرودی، ناصر؛ و شادمهر، عبدالکریم، 1384، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی (از 24/6/1310 تا 24/6/1384). تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور. - خانزادی، محمدجواد، 1398، «گمانه‌زنی به‌منظور مطالعات زمین‌باستان‌شناسی محوطۀ تاریخی سیروان». پایگاه پژوهشی شهر تاریخی سیروان، (منتشر نشده). - خانزادی، محمدجواد، 1397، «گمانه زنی به‌منظور پاکسازی عناصر غیرمرتبط معماری محوطۀ تاریخی سیروان». پایگاه پژوهشی شهر تاریخی سیروان، (گزارش منتشر نشده). - خلیل‌زاده‌احمدی، رقیه، 1396، اصول مستندسازی سفال در باستان‌شناسی. تهران: آریارمنا. -‌ ساعدموچشی، امیر؛ اثنی‌عشری، امیر؛ رحمتی، سیدمرتضی؛ بهادری، رویا؛ و مدنی، فرح سادات، 1398، «مطالعۀ ساختاری سفال‌های منطقۀ هورامان کردستان (محوطه‌های سرچم، برده‌مار و کناچه)». پژوهۀ باستان‌سنجی، شمارۀ 5 (1)، صص: 105-127. -‌ شریفی‌نیا، اکبر؛ و شاکرمی، طیب، 1397، «باستان‌شناسی و تاریخ دره‌شهر (سیمره)». تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری. - شهیدی‌همدانی، حسام‌الدین؛ میرفتاح، علی‌اصغر؛ و ژاله، بابک، 1397، «مطالعه و بررسی منشأ و ساختار سفال‌های اشکانی (کلینکی) در منطقۀ زاگرس‌مرکزی براساس شیوه‌های آزمایشگاهی (XRF. EDX. XRD. FT-IR)». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران (نامه باستان‌شناسی)، شمارۀ 8(17)، صص: 125-140. - شوشتریان، فرناز سادات؛ آدابی، محمدحسین؛ صادقی، عباس؛ حسینی‌برزی، محبوبه؛ و لطف‌پور، مسعود، 1390، «کانی‌شناسی اولیه سازند ایلام براساس داده‌های ژئوشیمیایی در برش نمونه، تاقدیس پیون و مقطع تحت‌الارضی‌دانان- a.». پژوهش‌های چینه‌نگاری و رسوب‌شناسی، شمارۀ 27(3)، صص: 39-68. - طلایی، حسن؛ علی‌یاری، احمد؛ و تقی‌ذوقی، یاسمن، 1388، «بررسی فن‌آوری سفالگری هزارۀ پنجم پ.م. با استفاده از روش‌های آزمایشگاهی XRD و XRF در شمال مرکزی ایران». مطالعات باستان‌شناسی، شمارۀ 1(1)، 65-84. - علی‌بیگی، حسین، 1391، «جغرافیای تاریخی ولایات ماسبذان و مهرجانقذق و حاکم نشین آن‌ها»، تاریخ نو، شمارۀ 4(2)،صص: 123-142. - عودباشی، امید؛ ناصری، رضا؛ اگارتنر، ایزابل؛ آریتزی، آنا؛ و کولترونه، جوزپه، 1398، «مطالعات باستان‌سنجی سفال‌های مکشوف از محوطۀ باستانی دِه‌دومن (جنوب‌غرب ایران)، نتایج مقدماتی». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 9(22)، صص: 27-46. -‌ مارکوارت، یوزف، 1373، ایرانشهر برمبنای جغرافیای موسی خورنی. ترجمۀ مریم میراحمدی، تهران: انتشارات اطلاعات. - مرادی، ابراهیم، 1398، «گزارش تعیین عرصه و حریم شهر تاریخی سیروان». آرشیو میراث‌فرهنگی استان ایلام، پایگاه پژوهشی شهر تاریخی سیروان (منتشر نشده). - محمدی‌فر، یعقوب؛ و عرب، احمدعلی، 1392، «مطالعۀ ترکیب سفال کلینی دورۀ اشکانی منطقۀ همدان با استفاده از سه روش XRF،PIXE و XRD با هدف تعیین میزان تشابه و تمایز». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران (نامه باستان‌شناسی)، شمارۀ 3(4)، صص: 57-76. - محمودیان، حبیب‌اله، 1398، «بررسی تحولات باستان‌شناختی شهر سیروان در دوران تاریخی». مطالعات ایلام‌شناسی، شمارۀ 3 (12)، صص: 28-8. - مهدوی، علی؛ رنگین، سمیه؛ مهدی‌زاده، حسین؛ و میرزایی‌زاده، وحید، 1396، «ارزیابی روند تغییرات پوشش جنگلی و تعیین مهم‌ترین عوامل فیزیوگرافی مرتبط با تخریب جنگل‌ها در استان ایلام، مطالعۀ موردی: شهرستان سیروان». تحقیقات حمایت و حفاظت جنگل‌ها و مراتع ایران، شمارۀ 15 (1)، صص: 1-16. - نوراللهی، علی، 1391، «جغرافیای تاریخی شهر سیروان (شیروان) در دورۀ ساسانی و قرون و اولیۀ اسلامی». اولین کنفرانس بین‌المللی نقش میراث‌فرهنگی در شکل‌گیری هویت ملی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز. - نوغانی، سمیه؛ و امامی، سیدمحمدامین، 1390، «ساختارشناسی سفال جلینگی متعلق به دوران پارتی براساس مطالعات آرکئومتریک (باستان‌سنجی)». مطالعات باستان‌شناسی، شمارۀ 3(2)، صص: 15-34. - نوغانی، سمیه؛ و امامی، سید محمدامین، 1396، «بررسی کمّی فراورده‌های فرآیند پخت در محیط اکسایش براساس نتایج پراش پرتو X در سرامیک‌های رُسی». بلورشناسی و کانی‌شناسی ایران، شمارۀ ۲۵ (۳)، صص: ۵۹۵-۶۰۸. -‌ نیاکان، لیلی، 1398، «بنای ساسانی روئه بر کرانه‌های سیمره». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ 9، شمارۀ 20، صص: 129 - 148. -‌ نیاکان، لیلی، 1394، پژوهش‌های باستان‌شناسی حوضۀ آبگیر سد سیمره. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری. -‌ هورشید، شقایق؛ و موسوی‌حاجی، سید رسول، 1394، «کاوش باستان‌شناسی در محوطۀ برزقاواله، حوضۀ سد سیمره». اثر، شمارۀ 68 (3)، صص: 93-108. -‌ یعقوبی، احمد ابن ابی‌واضح، 1892م.، البلدان. تصحیح: یان دخویه، لیدن: بریل. - یوسفوند، یونس، 1389، «بررسی باستان‌شناختی شهرهای صدراسلام در استان ایلام». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق‌اردبیلی (منتشر نشده). - Adabi, M. H., 2005, “Determination of original carbonate mineralogy of Ilam Formation and recognition of boundary between Ilam and Sarvak Formations by geochemical data in the Peyon Anticline, North of Izeh”. Iranian Journal of Crystallography and Mineralogy, Vol. 13, No. 2, PP: 229-244. [in Persian]. - Afsharinezhad, H.; Ajorloo, B.; Jahangiri, A.; Razani, M. & Alizadeh, K., 2017. “A Structural Analysis of the Late Early Bronze Age Pottery from Kohna Shahar, West Azerbaijan, Iran”. Journal of Archaeological Studies. Vol. 9, Issue 1, No. 15, Pp: 1-17. [in Persian]. - Ahmadi, Sh., 2021, Systematic study of archeology of Sirvan historical site. Payegahe Pazhoheshi Shahreh Tarikhiye Sirvan. [in Persian]. - Alden, J. R. & Minc, L., 2016, “Itinerant potters and the transmission of ceramic technologies and styles during the Proto-Elamite period in Iran”. Journal of Archaeological Science: Reports, No. 7, Pp: 863-876. doi: https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2016.03.022 - AliBeigi, H., 2013, “Historical geography of Masbazan and Mehrjanghzagh provinces and Their ruler”. New History Quarterly. Volume 4(2). Pp: 123-142. [in Persian]. - Arji, A. A., Tabatabai, H., 2015. “Calculation of shale volume and detection of type of clay minerals in Ilam Formation, Kopal oil field”. The Second International Congress of Applied Geology, Mashhad. [ in Persian]. - Balazeri. A., 1421, Fotuh al-Boldan. Beirut: Maktab Al-Helal. [in Persian]. - Emami, M. A.; Noghani, S., 2013, “An Investigation of re-Carbonation Process and Formation of Secondary Calcite in the Texture of Ancient Potteries by Petrographical Method”. Maremat & Me’mari-e Iran, Vol.3. No. 5, Pp: 67-55. [in Persian]. - Eslami, M.; Wicke, D. & Rajabi, N., 2020, “Geochemical analyses result of prehistoric pottery from the site of Tol-e Kamin (Fars, Iran) by pXRF. STAR”. Science & Technology of Archaeological Research, No. 6(1), Pp: 61-71. doi:10.1080/20548923.2020.1759912 - Feinman, G. M. & Skibo, J. M., 1999, Pottery and people: a dynamic interaction (Vol. Foundations of archaeological inquiry). Salt Lake City: University of Utah Press. - Horshid, Sh. & Mosavihaji, S. R. 2016. “Archaeological excavations In Barzzavaleh area, Seymareh dam basin”. Athar Journal. Vol. 68(3), PP: 93-108 [in Persian]. - Ibn Faqih Hamedani, A., 1885, Mokhtasarol Boldan. Research: M. Dekhyeh. LIden. Beril [in Persian]. - Khalilzadeh Ahmadi, R., 2018, Principles of documentation of pottery in Archaeology. Tehran: Aryaramna Press [in Persian]. - Khanzadi, M. J., 2019, Speculation in order to clear the unrelated elements of the architecture of Sirvan historical site. Payegahe Pazhoheshi Shahreh Tarikhiye Sirvan [in Persian]. - Khanzadi, M. J., 2020, Speculation for the study of Geoarchaeological of Sirvan historical site. Payegahe Pazhoheshi Shahreh Tarikhiye Sirvan [in Persian]. - Mahdav, A.; Rangin, S.; Mehdizadeh, H. & Mirzaeizadeh, V., 2017, “Assessment of forest cover change trends and determination of the main physiographic factors on forest degradation in Ilam province (case study: Sirvan county)”. Iranian Journal of Forest and Range Protection Research, Vol. 15, Issue 1, Vol. 29, Pp: 1-16 [in Persian]. - Mahmoudian, H., 2020. “Investigation of archaeological developments in Sirvan In historical times”. Motaleate Ilam Shenasi, Vol. 3(12), Pp: 8-28. [in Persian]. - Marghussian, A. K. l.; Coningham, R. A. E. & Fazeli, H., 2017, “Investigation of Neolithic pottery from Ebrahimabad in the central plateau of Iran, utilising chemical–mineralogical and microstructural analyses”. Journal of Archaeological Science: Reports, No. 16, Pp: 604-615. doi: https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2017.06.029 - Markwart, J., 1373, Š. Iranshahr based on the geography of Musa Khouroni. Translated by: Dr. Maryam Mirahmadi, Tehran:Information publication [in Persian]. - Mohammadifar, Y. & Arab, A. A., 2014, “An Study of the Clinky Ware Composition in the Hamadan Region Applying PIXE, XRF and XRD Aiming to Show the Similarities and Diversities”. Pazhohesh-ha-ye Bastanshenasi Iran. Volume 3, No. 4 , Pp: 57-76 [in Persian]. - Moradi, I., 2020, Report on determining the area and privacy of the historical city of Sirvan. Payegahe Pazhoheshi Shahreh Tarikhiye Sirvan [in Persian]. - Mucheshi, A; Esna-Ashari A.; Rahmati, S. M.; Bahadori, R. & Madani F. S., 2019, “Compositional Study of the Potteries from Sarcham, Bardemar and Kenacheh Sites, Hawraman Area, Kurdistan Province, Iran”. Journal of Research on Archaeometry, No. 5 (1), Pp: 105-127 [in Persian]. - Niakan, L., 2019. “Rouha, Sassanian Building in the Seymareh Coast”. Pazhohesh-ha-ye Bastanshenasi Iran. Vol. 9, No. 20, Pp: 129-148 [in Persian]. - Niakan, L., 2016, Archaeological researches on the catchment area of the Seymareh dam. Tehran: Iranian Cultural Heritage Research Institute Press [in Persian]. - Noghani, S. & Emami, M. A., 2017. “Quantitative investigation on firing products in oxidation atmosphere according to XRD analysis data in clay – base ceramics”. Iranian Journal of Crystallography and Mineralogy, 25(3) Pp: 595-608 [in Persian]. - Noghani, S. & Emami, M., 2014, “Mineralogical Phase Transition on Sandwich-like Structure of Clinky Pottery from Parthian Period”. Iran, No. 83(2), doi: 10.2451/2014pm0010 - Noghani, S. & Emami, M. A., 2012, “Structural Pattern of Parthian Clinky Pottery: An Archaeometric Study”. Journal of Archaeological Studies. Vol. 3, No. 2. Pp: 15-34 [in Persian]. - Noorullahi, A., 2013, “Historical geography of Sirvan (Shirvan) in the Sassanian period and the early Islamic centuries”. The first international conference on the role of cultural heritage in Formation of National Identity, Shiraz Branch of Azad University [in Persian]. - Oudbashi, O.; Naseri, R.; Egartner, I.; Arizzi, A. & Cultrone, G., 2019, “Archaeometric Study of Potteries Excavated from Deh Dumen Archaeological Site (Southwestern Iran) Preliminary Results”. Pazhohesh-ha-ye Bastanshenasi Iran. Vol. 9, No. 22, Pp: 27-46 [in Persian]. - Pazouki Taroudi, N., 2006, Registered works of Iran in the list of national works (1931/9/16- 2005/9/15). Tehran: Iranian Cultural Heritage Research Institute Press, Cultural Heritage Organization [in Persian]. - Pincé, P.; Vekemans, B.; Vandenabeele, P.; Haerinck, E. & Overlaet, B., 2016, “Analysis of pre-Islamic ceramics from the Kur River Basin (Fars, Iran) using handheld X-ray fluorescence spectrometry”. Spectrochimica Acta Part B: Atomic Spectroscopy, No. 123, Pp: 150-156, doi: https://doi.org/10.1016/j.sab.2016.08.012 - Rahimi Sorkhani, R. & Eslami, M., 2018, “Specialized pottery production in Dalma tradition; a statistical approach in pottery analysis from Soha Chay Tepe, Zanjan, Iran”. Journal of Archaeological Science: Reports, No. 17, Pp: 220-234. doi: https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2017.11.007 - Shahidihamedani, H.; Mirfatah, A. A. & Zhaleh, B., 2018, “Study and Inquiry About Origin and Structure of Parthian Potteries (Clinky Ware) in the Central Zagros Region Based on Experimental Methods (XRF, EDX, XRD, FT-IR)”. Pazhohesh-ha-ye Bastanshenasi Iran. Volume 8, No. 17, Pp: 125-140 [in Persian]. - Sharifinia, A. & Shakarami, T., 2017. Archaeology and the History of Darrehshahr (Seymareh). Tehran: Research Institute of Cultural Heritage & Tourism publications [in Persian]. - Shrotriya, A., 2007, “Ceramic Ethno-archaeology and its Applications”. Anistoriton Journal, ArtHistory, No. 10 (3), Pp: 1-10. - Shushtarian, F.; Adabi, M. H.; Sadeghi, A.; Barzi, M. H. & Lotfpour, M., 2012. “Original mineralogy of the Ilam Formation, based on geochemical data in type locality, Payun Anticline and subsurface section DA # a”. Journal of Stratigraphy and Sedimentology Researches. Vol. 27, No. 3(3). Pp: 39-68 [in Persian]. - Sinopoli, C. M., 1991, Approaches to archaeological ceramics. New York (N.Y.): Plenum press. - Tala’i, H.; Aliyari, A. & Taghi Zoghi, Y., 2009. “The Technological Studies of the Fifth Millennium B.C. Pottery from North-Central Iran by Using X-Ray Defragmentation (XRD) and X-Ray Fluorescence (XRF) Laboratory Testing”. Journal of Archaeological Studies, Vol. 1, No. 1, Pp: 65-84 [in Persian]. - Trindade, M. J.; Dias, M. I.; Coroado, J. & Rocha, F., 2009, “Mineralogical transformations of calcareous rich clays with firing: A comparative study between calcite and dolomite rich clays from Algarve, Portugal”. Appleid Clay Science, No. 42, Pp: 345-355. - Yaquibi. A., 1892, Al Boldan. Correction: M. Dekhyeh, LIden, Beril [in Persian]. - Yusefvand, Y., 2010, “Archaeological survey of early Islamic cities in Ilam province”. Department of Archaeolohy. Unversity of mohaghegh Ardabili [in Persian].
آمار تعداد مشاهده مقاله: 585 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 590

سامانه مدیریت نشریات علمی. طراحی و پیاده سازی از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

مطالعه ساختار نمونه سفال‌های به دست آمده از محوطه تاریخی سیروان براساس نتایج آنالیزهای XRF وXRD