
تعداد نشریات | 22 |
تعداد شمارهها | 485 |
تعداد مقالات | 5,045 |
تعداد مشاهده مقاله | 9,290,919 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,135,371 |
سفال عصر آهن در حوضه اترک میانی، شمال خراسان، ایران | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
دوره 10، شماره 27، اسفند 1399، صفحه 73-94 اصل مقاله (875.96 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2019.16558.1790 | ||
نویسندگان | ||
محسن دانا* 1؛ علیرضا هژبری نوبری2 | ||
1دکترای باستان شناسی، وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، تهران، ایران . | ||
2استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران. | ||
چکیده | ||
اگر ایران را به چهار بخش تقسیم کنیم، با نگاهی اجمالی به فعالیتها و کاوشهای انجام شده در محوطههای عصر آهن ایران درمییابیم که تمرکز آنها در ربع شمالغربی ایران است. جایی که غرب، شمالغرب، شمال مرکز و نیمۀ غربی باریکۀ ساحلی دریای کاسپی را شامل میشود. نکتۀ مهم آنجا است که مبنای گاهنگاری عصر آهن در ایران نیز براساس کاوش چند محوطه در بخش کوچکی از شمالغرب و تعمیم آن به تمام ایران است. به اینترتیب، با نگاهی دیگر به فعالیتهای باستانشناسی عصر آهن مشاهده میکنیم نیمۀ شرقی ایران و بهویژه شمالشرق بسیار ناشناخته است؛ بهجز چند انتشار انگشتشمار، عملاً دانستهها از عصر آهن شمالشرقی ایران که امروزه تمام استان خراسان شمالی و بخشهای شمالی استان خراسان رضوی را شامل میشود، ناچیز است. در این مقاله تلاش میشود براساس جدیدترین پژوهشها تصویری از عصر آهن بخش بزرگ از شمالشرقی ایران، با تأکید بر حوضۀ اترک میانی، ارائه شود. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی، برای نخستینبار سفال و ویژگیهای سنت سفالی این حوزه توصیف شده و همچنین سفالهای آن گونهشناسی شده و این سفالها در قالب 7 ریختِ سفالی معرفی میشود. پرسشهای پژوهش عبارتنداز: اترک میانی در حوزه کدام فرهنگ یا سنت سفالی قرار میگیرد؟ علاوهبراین ویژگی سفالهای عصر آهن این حوضه چیست؟ براساس مطالعات سفالی، اترک میانی در عصر آهن جزو فرهنگ سفالی داهستان کهن است. داهستان، بخش بیابانی شمال دشت گرگان است که امروزه در جنوبغرب ترکمنستان قرار دارد. ویژگی این سنت سفالی، سفالهای خاکستری است که از سفال خاکستری-سیاه البرز شرقی عصر مفرغ البرز شرقی منشأ گرفته است. در کنار سنت سفالی غالب در حوضۀ اترک میانی، سفالهای نخودی منقوش معروف به یاز I نیز به تعداد اندک وجود دارد که نشان از تبادلات و برهمکنشهای فرهنگی با مردمان یاز I دارد. در این پژوهش پیشنهاد میشود که که این منطقه بهدلیل همجواری با فرهنگ یاز I ممکن است نقش مهمی در شکلگیری سنتی داشته باشد که بعدها به فرهنگ سیلک VI مشهور شد. | ||
کلیدواژهها | ||
شمال شرق ایران؛ عصر آهن؛ حوضۀ اترک میانی؛ داهستان کهن؛ یاز I | ||
مراجع | ||
- باصفا، حسن، 1396، «تبیین فرهنگهای دوره آهن دشت نیشابور براساس مواد فرهنگی تپه تیغ مهره». مجله جامعهشناسی تاریخی، دورۀ 9، شمارۀ 1، صص: 18-1. - جعفری، محمدجواد؛ و تومالسکی، یودیت، 1394، «گزارش فصل دوم لایهنگاری محوطه ریوی دشت سملقان، خراسان شمالی»، گزارشهای چهاردهمین گردهمآیی سالانه باستانشناسی ایران، بهکوشش: حمیده چوبک، تهران: سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری، پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری، صص: 96-90. - دانا، محسن؛ و هژبری، علی، 1393، «الگوهای استقراری محوطههای پیشازتاریخی جاجرم». مجموعه مقالات همایش بینالمللی باستانشناسان جوان، بهکوشش: محمدحسین عزیزیخرانقی، مرتضی خانیپور و رضا ناصری، تهران: دانشگاه تهران، صص: 310-295. - دانا، محسن؛ و هژبرینوبری، علیرضا، 1396، «یک گورستان: کاوش تپه بیمارستان آشخانه (خراسان شمالی) از دیدگاه فرآیندهای دگرگونی». مطالعات باستانشناسی، دورۀ 10، شمارۀ 2، صص: 97-83. - دانا، محسن، 1393، «کاوش نجاتبخشی تپه بیمارستان آشخانه، خراسان شمالی». مقالههای کوتاه دوازدهمین گردهمآیی سالانه باستانشناسی ایران، تهران: سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری، پژوهشگاه میراثفرهنگی و گردشگری، صص: 183- 180. - رجبی، نوروز، 1392، «گزارش پایانی بررسی باستانشناختی شهرستان بجنورد و راز و جرگلان». بایگانی پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - روستایی، کوروش؛ و کوهیگیلوان، مجید، 1386، «تپه حصار در عصر آهن». نامۀ پژوهشگاه، شمارۀ 20 و 21، صص: 88-69. - زارع، شهرام، 1390، «گزارش بررسی باستانشناسی شهرستان مانه و سملقان (خراسان شمالی)». فصل دوم، بهار 1390، بایگانی پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - سرلک، سیامک، 1390، باستانشناسی و تاریخ قم: کاوشهای باستانشناختی محوطه قلیدرویش جمکران- قم. قم: شاخص. - شریفی، عبدالمطلب، 1386، «کاوشهای باستانشناسی در محوطه عصر آهن گنداب شهمیرزاد، استان سمنان». گزارشهای باستانشناسی (7)، جلد دوم: مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی ایران، تهران: سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گرشگری، معاونت پژوهشی، پژوهشکده باستانشناسی، صص: 245-229. - طلایی، حسن، 1387، عصر آهن ایران،.تهران: سمت. - عزیزیخرانقی، محمدحسین؛ و ناصری، رضا، 1391، «لایهنگاری بخش جنوبی تپه سگزآباد». پیامباستانشناس، سال 9، شمارۀ 18، صص: 96-77. - عطایی، محمدتقی، 1388، «گزارش بررسی باستانشناسی شهرستان مانه و سملقان (خراسان شمالی)» فصل نخست، بهار 1388، بایگانی پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - فهیمی، حمید، 1387، «فرهنگ عصر آهن در بخش جنوبی مرکز فلات ایران: گزارش مقدماتی بررسی اشیاء بازیافته محوطه میلاجرد، نطنز». باستانشناسی و تاریخ، شمارۀ پیاپی 45، صص: 42-32. - کامبخشفرد، سیفالله، 1386، سفال و سفالگری در ایران، از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر. تهران: ققنوس. - گاراژیان، عمران، 1386، «گزارش بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی فرهنگی دشت سملقان استان خراسان شمالی». بایگانی پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - گلمحمدی، زهرا؛ ناصری، رضا؛ و ملکزاده، مهرداد، 1393، «غلامتپه جعفرآباد: بازشناسی یک محوطه اقماری سیلک IV در کوهپایههای کاشان». مجموعه مقالات همایش بینالمللی باستانشناسان جوان، بهکوشش: محمدحسین عزیزیخرانقی، مرتضی خانیپور و رضا ناصری، تهران: دانشگاه تهران، صص: 356-337. - گیرشمن، رومن، 1389، سیلک کاشان. جلد دوم، ترجمۀ اصغر کریمی و آزیتا همپارتیان، کاشان: نشر مرسل. - مجیدزاده، یوسف، 1389، کاوشهای محوطه باستانی ازبکی، جلد دوم: سفال. تهران: اداره کل میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان تهران. - مدودسکایا، یانا، 1383، ایران در عصر آهن I. ترجمۀ علی اکبر وحدتی، تهران: سازمان میراثفرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستانشناسی. - میرزایی، آزیتا، 1387، «گزارش بررسی و شناسایی شهرستانهای فاروج و شیروان، خراسان شمالی». بایگانی پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده). - نقشینه، امیرصادق، 1383، «طبقهبندی کوزههای لولهدار عصر آهن و پراکندگی مکانی و زمانی آنها». مجلۀ تخصصی باستانشناسی، سال اول، شمارۀ 1، صص: 35-52.
- Askarov, A., 1992, “The beginning of the Iron Age in Tranoxiana”. History of Civilizations of Central Asia, violume 1: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B.C., A. H. Dani & V. M. Masson (eds.), Paris: UNESCO, Pp: 441- 458.
- Bendezu-Sarmiento, J. & Lhuillier, J., 2011, “Iron Age in Turkmenistan: Ulug depe in the Kopetdagh piedmont”. M. A. Mamedov (ed.), Historical and Cultural sites of Turkmenistan. Discoveries, Researches and restoration for 20 years of independence, Ashgabat: Türkmen döwlet nesiryat gullugy, Pp: 238–249.
- Biscione, R. & Vahdati, A., 2012, “The Iranian-Italian Archaeological Mission”. Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, Vol. 53, Pp: 355- 360.
- Bonora, G. L. & Vidale, M., 2008, “An Aspect of the Early Iron Age (Yaz 1) Periods in Margiana: Ceramics Production at Site No. 999”. In: The Bronze Age and Early Iron Age in the Margiana Lowlands: Facts and Methodological Proposals for a Redefinition of the Research Strategies, S. Salvatori & M. Tosi (eds.), London: BAR International Series 1806, Pp: 1- 27.
- Cleuziou, S., 1985, “L’Age du Fer à Tuerng Tepe (Iran) etses Relations avec l’Asie Centrale”. L’Archéologie de la Bactriane Ancienne, CNRS, Paris, Pp: 175-200.
- Danti, M., 2013a, “The Late Bronze Age and Early Iron Age in Northwestern Iran”. The Oxford Handbook of Ancient Iran, D. T. Potts (ed.), Oxford: University Press, Pp: 327-376.
- Danti, M., 2013b, Hasanlu V: The Late Bronze and Iron I Periods. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.
- Dyson, R. H., 1965, “Problems of Protohistoric Iran as Seen from Hasanlu”. Journal of Near Eastern Studies, Vol. 24, No. 3, Pp: 193-9.
- Genito, B., 1998, “The Iron Age in Merv Oasis”. In: The Archaeological Map of the Murghab Delta, Preliminary Reports 1990-95, Gubaev, A., G. Koshelenko, M. Tosi (eds.), Roma: IsIAO, Pp: 1- 14.
- Ghirshman, R., 1939, Fouilles de Sialk Pres de Kashan. Paris.
- Ghirshman, R., 1954, Iran from the Earliest Times to the Islamic Conquest. Baltimore.
- Ghirshman, R., 1964, “Invasions des nomades sur le plateau Iranien aux prémiers siécles du I mill. av. J.C.”, In: Dark Ages and Nomads c. 1000 B.C.: Studies in Iranian and Anatolian Archaeology, R. Ghirshman et al. (eds.), Istanbul: Nederland Historisch-Archeologische Instituut.
- Ghirshman, R., 1977, L’Iran et la migration des Indo-Aryens et des Iraniens. Leiden.
- Goff, C., 1968, “Luristan in the first half of the first millennium B.C., a preliminary report on the first season’s Excavations at Baba Jan and associated surveys in the eastern Pish- i Kuh”. Iran, vol. VI, Pp: 105-134.
- Haerinck, E., 1988, “The Iron Age in Guilan: Proposal for a Chronology”. In: Bronze-working Centers of Western Asia c. 1000–539 B.C., ed. John Curtis, New York: Kegan Paul International, Pp: 63–78.
- Jafari, J. & Thomalsky, J., (with contributions by: Farjami, Friederike Jürcke, Jan Lentschke, Hardy Maass, Koroush Mohammadkhani, Jörg Fassbinder and Florian Becker), 2016, “The Iranian-German Tappe Rivi Project (TRP), Nirth-Khorasan: Report on the 2016 and 2017 Fieldworks”, AMIT, Vol. 48, Pp: 77-120.
- Kohl, Ph., 1984, Central Asia Paleolithic Beginnings to the Iron Age. Paris.
- Krol, S., 1994, “Habur-Ware im Osten oder: Der TAVO auf Irrwegen im Iranischen Hochland”. In: Beiträge zur Altorientalischen Archäologie und Altertumskunde, ed. P. Calmeyer, K. Hecker, L. Jakob-Rost, and C. Walker, Wiesbaden: Harrassowitz, Pp: 159–66.
- Kuz'mina, E. E., 2007, The Origin of the Indo-Iranians. Leiden/Boston: Brill.
- Lecomte, O., 2005, “The Iron age of Northern Hyrcania”. Iranica Antiqua, Vol. XL, Pp: 461-478.
- Malekzadeh, M.; Saeedyan, S. & Naseri, R., 2014, “Zar Bolagh: A Late Iron Age Site in Central Iarn”. Iranica Antiqua, Vol. XLIX, Pp: 159-191.
- Masson, V. I. & Sarianidi, V. I., 1972, Central Asia, Turkmenia before the Achaemenids. Thames & Hudson.
- Masson, V. M., 1959, Drevnezemledel’českaya kul’tura Margiany, Materialy i Issledovanija po Arxeologii SSSR. Vol. 73, Moskva: Nauka.
- Medvedeskaya, I. N., 1983, “Kosnkiy ubor iz mogil’nika Sialk V”. Iranica Antiqua, Vol. XVIII, Pp: 59-80.
- Muscarella, O. W., 1974, “The Iron Age at Dinkha Tepe, Iran”.Metropolitan Museum Journal, Vol. 9, Pp: 35- 90.
- Muscarella, O. W., 1994, “North-Western Iran: Bronze Age to Iron Age”. In: Anatolian Iron Ages 3, ed. A. Çilingiroğlu and D. French, Ankara: The British Institute of archaeology, Pp: 139–54.
- Negahban, E. O., 1996, Marlik, the Complete Excavation Report. Philadelphia: The University Museum, University of Pennsylvania.
- Rezaei, M. H.; Zanganeh Ebrahimi, J. & Basafa, H., 2018, “The Settlement Patterns in Roshtkhar Plain, Northeastern of Iran”. Iran, Vol.57, Pp: 1-14.
- Thomalsky, J., 2005, “Die eisenzeitliche Keramik von Zendān-e Soleimān in Iranisch Āzarbāijān”. AMIT, Band 37, Pp: 1-75.
- Vahdati, A. A., 2018, “The Early Iron Age in Northern Kharasan”. In: A Millennium of History, The Iron Age in southern Central Asia (2nd and 1st Millennia B.C.), Proceedings of the conference held in Berlin (June 23–25, 2014). Dedicated to the memory of Viktor Ivanovich Sarianidi. Johanna Lhuillier & Nikolaus Boroffka (eds.), Berlin: Deutshes Archäologisches Institut, Pp: 51-66.
- Vahdati, A. A., 2016, “A Preliminary Report on the First Season of Jayran Tepe in the Plain of Esfarayen, Northeastern Iran, 2012”. Iranica Antiqua, Vol. LI, Pp: 85-101.
- Vanden Bergh, L., 1964, La nécropole de khurvin. Istanbul.
- Venco Ricciardi, R., 1980, “Archaeological Survey in Upper Atrek Valley (Khorassan, Iran), Preliminary Report”. Mesopotamia, Vol. 15, Pp: 51- 72.
- Young, T. C. Jr., 1965, “A Comparative Ceramic Chronology for Western Iran, 1500-500 B.C.”. Iran, Vol. III, Pp: 53-83.
- Young, T. C. Jr., 1967, “The Iranian Migration into the Zagros”. Iran, vol. V, Pp: 11-34. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 711 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 706 |