
تعداد نشریات | 22 |
تعداد شمارهها | 485 |
تعداد مقالات | 5,045 |
تعداد مشاهده مقاله | 9,290,922 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,135,371 |
سازوکارِ تاریخی حفظ موقوفات در ایران | ||
پژوهش های باستان شناسی ایران | ||
مقاله 14، دوره 7، شماره 15، اسفند 1396، صفحه 239-257 اصل مقاله (278.85 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nbsh.2018.12450.1541 | ||
نویسندگان | ||
فرهاد نظری* 1؛ احمد صالحی کاخکی2 | ||
1دانشجوی دکتر مرمت آثار/ دانشگاه هنر اصفهان | ||
2دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه هنر اصفهان | ||
چکیده | ||
بخش قابلتوجهی از میراثفرهنگیِ ایران، میراثِ وقف است. اموال موقوفه، اغلب دایر و آباداند و در میان آنها آثاری دیده میشود که عمرشان به بیش از هزار سال میرسد. این سخن، بدان معنیست که میراث وقف نسبت به سایر آثار تاریخی، کمتر دستخوش نابودی، تحریف، تعطیل، و تصرف شده است. وقف بر پایهی انفاق مالِ قابلِ بقاء و انتفاع مستمر و استفادهی متناوب از منافع آن در امور خیریه ایجاد میشود و مال موقوفه از هرگونه نقل و انتقالِ ارادی و قهری و سایر تصرفات مصون میماند. پرسش اصلی این مقاله این است که، عوامل دوامِ وقف چیست و چگونه میراث وقف از تخریب و نابودی در امان مانده است؟ مفروض نگارندگان این است که، وقف، در طی زمان صاحب سازوکار مدیریتیِ محافظتمحوری شده که بهمدد همین سازوکار تا حد قابلتوجهی از آسیب برکنار مانده است. هدف این مقاله، شناخت سازوکارِ تاریخی مدیریت و حفظِ میراث وقف است که میتواند به فراهم آمدن زمینهای برای حفظ میراث وقف و دفع آفاتِ آن در روزگار حاضر بیانجامد. وقف، سابقهی طولانی در ایران دارد و مقولات مهّم وقف در فقه مذاهب، وضعی متفاوت پیدا کرده است. اما در بحث حفظ میراث وقف، بررسی تجربهی تاریخی وقف نشان میدهد رویکرد وقف در حفظ موقوفات نسبتاً یکسان است و در بستر مذاهب و یا در ادوار تاریخی تغییر اساسی نداشته است. هر موقوفه، برنامهی مدیریتی دارد که بهآن وقفنامه میگویند. در اکثر وقفنامهها، حفظ و تعمیر موقوفه بر سایر مخارج مقدم شمرده شده و هرگونه تبدیل و تغییر در شروط وقف را منع کردهاند. برای نگارش این مقاله، موقوفات متعددی اعم از منقول و غیرمنقول و وقفنامههای بسیاری را بررسی کردیم که عمدتاً به فارسی تحریر شده بودند. مطالعهی موقوفات و وقفنامهها نشان میدهد که تمهیدات مشابهی برای مدیریت و حفظ موقوفات وجود داشته است. | ||
کلیدواژهها | ||
وقف؛ میراث وقف؛ سازوکار حفظ موقوفات؛ بقای عین؛ تعمیر موقوفات | ||
مراجع | ||
- ابهری علیآباد، حمید، و رضائیان، عبدالله، 1385، «لزوم انطباق موارد جواز بیع عین موقوفه در قانون مدنی ایران با فقه اسلامی»، در: مقالات و بررسیها، شمارهی 80، صص: 11-32. - احمدی، نزهت، 1376، «وقفنامههای بانوان در دورهی صفوی»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 19 و 20، صص: 98-103. - احمدی، نزهت، 1390، در باب اوقاف صفوی (مجموعه مقالات). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. - افشار، ایرج، 1384، «ارتباط وقف و تاریخ»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 50، صص: 64-71. - افشار، ایرج، 1357، «وقفنامهی مدرسهی سلطانی کاشان»، در: فرهنگ ایرانزمین، شمارهی 23، صص: 95-108. - افشار، ایرج، 1389، سواد و بیاض، تهران: اساطیر، 2ج. - افشار، ایرج، شیخالحکمایی، (و.) عمادالدین، 1389، اسناد معماری ایران، کتابچهی املاک اینجوی فارس، دفتر دوم، مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»، تهران. - فلسفی، نصرالله، 1369، زندگانی شاه عباس اوّل، تهران: علمی. - انزابینژاد، رضا، و همکاران، 1388، بیست وقفنامه از خراسان، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. - اهلرز، اکارت، 1374، «موقوفات دینی و شهر شرق اسلامی»، در: وقف میراث جاویدان، ترجمهی محمدحسن ضیاء توانا و مصطفی مؤمنی، شمارهی 10، صص: 50-53. - ایمانیه، مجتبی، 1376، «صورت وقفنامهی کتاب و مدرسهای از دورهی صفویه»، در: وقف، میراث جاویدان، شمارهی 19 و 20، صص: 110-112. - آذرپی، سعید، 1388، مروری بر اصطلاحات وقف، تهران: شرکت چاپ و انتشارات اسوه. - آگاهینامه، 1354، تهران: سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران، شمارهی 2، ص. 9. - برادران، دلاور، 1373، «فرهنگ حقوقی وقف (مشتمل بر توضیح اصطلاحات حقوقی، قواعد، موضوعات و احکام وقف و سایر اصطلاحات»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 6، صص: 54-75. - برکت، محمد، 1382، «قدیمترین وقفنامه در شیراز»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 41-42، صص: 42-50. - بکائی، محمدحسین، 1377، کتابشناسی وقف، تهران: معاونت فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه. - بهشتی، سیدمحمد، قیومی بیدهندی، مهرداد (و.)، 1389، فرهنگنامهی معماری ایران در مراجع فارسی، تهران: مؤسسهی تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»، 2ج. - پرنده، غلامرضا، 1391، کتابچهی وقف؛ آنچه در مورد وقف باید بدانیم، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. - تویسرکانی، سیداحمد، 1376، «اختلاف نظر دو فقیه همعصر در یک مسألهی وقفی»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 19و 20، صص: 48-55. - جعفری، یعقوب، 1382، «بررسی فتوای ملا احمد نراقی دربارهی بطلان وقف اقباض و ردّیه سید شفتی بر آن»، در: وقف، میراث جاویدان، شمارهی 43 و 44، صص: 92-99. - جعفری ضهرندی، محمد، 1378، «تولیت وقف و مدیریت دولتی»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 27، صص: 40-47. - جناتی، محمدابراهیم،1373، «وقف از دیدگاه مبانی اسلامی»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 5، صص: 48-51. - حجت، مهدی، 1380، میراثفرهنگی در ایران، سیاستها برای یک کشور اسلامی، تهران: سازمان میراثفرهنگی کشور. - حسنی، هاشم معروف، 1380، وصیت و وقف (و ارث زوجه و عول تعصیب در فقه اسلامی)، ترجمهی عزیز فیضی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. - حسینیاشکوری، سیدصادق، 1388، اسناد موقوفات اصفهان، قم: ممع ذخائر اسلامی، 12ج. - حکمت، علیاصغر، 1337، نقش پارسی بر احجار هند، فهرستی از کتیبهها و خطوط فارسی بر لوح سنگهای هندوستان، کتابفروشی ابنسینا، تهران. - خسروی، محمدعلی، 1384). هفت وقفنامه: گزیدهای از یکصدوهفتاد سال وقفنامهنویسی دو دورهی صفوی، تهران: صائن. - خوندمیر، غیاثالدین بن همامالدین، 2535، دستورالوزراء، با تصحیح و مقدمهی سعید نفیسی، تهران: انتشارات اقبال. - درجی، حسن، 1390، بهینهسازی موقوفات؛ راز ماندگاری، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. - رحمانی، محمد، 1379، «شخصیت حقوقی وقف»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 30، صص: 50- 66. - رشیدالدین فضلالله، 1358، سوانحالافکار رشیدی، بهکوشش: محمدتقی دانشپژوه، تهران: دانشگاه تهران. - رشیدالدین فضلالله، 2536، وقفنامه ربع رشیدی، بهکوشش: مجتبی مینوی و ایرج افشار. تهران: انجمن آثار ملّی. - رضایی، امید، 1384، «وقفنامهی میرزاجلالالدین محمد حکیم جنابذی»، در: وقف، میراث جاویدان، شمارهی 50، صص: 56-63. - سپنتا، عبدالحسین، 1346، تاریخچه اوقاف اصفهان، ادارهی کل اوقاف استان اصفهان، اصفهان. - سعدی، مصلح بن عبدالله، 1393، بوستان، با تصحیح و مقدمهی محمدعلی فروغی، تهران: صمد. - شاملو، ولیقلی بن داوودقلی، 1371-1374، قصصالخاقانی، تصحیح و پاورقی دکتر سیدحسن ساداتناصری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 2ج. - شهابی، علیاکبر، 1343، تاریخچه وقف در اسلام، تهران: ادارهی کل اوقاف. - شیخالحکمایی، عمادالدین، 1388، اسناد معماری ایران، دفتر اول، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن». - شیخالحکمایی، عمادالدین، 1373، «معرفی قرآن خطّی مسجد جامع سمنان»، در: وقف، میراث جاویدان، شمارهی 5، صص: 56-57. - طراز، عبدالوهاب، 1341، «کتابچه موقوفات یزد»، بهکوشش: ایرج افشار، در: فرهنگ ایران زمین، شمارهی 10، صص: 5-118. - عبدالحلیم عمر، محمد، 1389 «نظام وقف اسلامی و نظامهای مشابه در جهان غرب»، در: وقف میراث جاویدان، ترجمهی علی زاهدی، شمارهی 69، صص: 113-146. - عتیقی، محمد کل عبیدالله، عزالدین تونی، خالد شعیب، 1388، فرهنگ اصطلاحات وقف، ترجمهی عباس اسماعیلیزاده، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. - علیمحمدی اردکانی، جواد، 1386، پژوهشی در زیلوی یزد، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران. - قائممقامی، جهانگیر، 1348، یکصدوپنجاه سند تاریخی، از جلایران تا پهلوی، تهران: ستاد بزرگ ارتشتاران. - قائم مقامی، جهانگیر، 1350، مقدمهای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران: انجمن آثار ملّی. - قزوینی رازی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، 1358، نقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض «بعض فضائح الروافض»، بهتصحیح میرجلالالدین محدث، تهران: انجمن آثار ملّی. - قلیزاده، احد، 1387، «تحلیل نحوه ارتباط عین موقوفه با واقف و آثار آن قبل و بعد از زوال وقف در حقوق مدنی ایران»، در: مقالات و بررسیها، شمارهی 89، صص: 99-120. - کاتوزیان، ناصر، 1379، «تحول نهاد وقف و دورنمای آینده آن»، در: مجلهی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شمارهی 48، صص: 71-94. - کاتوزیان، ناصر، 1391، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران: نشر میزان. - کاتوزیان، ناصر، و عباسزاده، محمدهادی،1392، «حسن نیت در حقوق ایران»، در: حقوق، شمارهی 3، صص: 167-186. - الکبیسی، محمدعبید، 1364، احکام وقف در شریعت اسلام، ترجمهی احمد صادقی گلدار، ساری: اداره کل حج و اوقاف و امور خیریه استان مازندران. - کریمیان، علی، 1378، اسناد موقوفات آستان قدس رضوی در هرات (1181-1360 هـ.ق.) تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکدهی اسناد. - کسایی، نورالله، 1363، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران: امیرکبیر. - مسرت، حسین، 1387، «بررسی وقف و نیکوکاری در آبانبارهای ایران (بهویژه یزد)»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 63، صص: 60- 76. - مسرت، حسین، 1388، «وقفنامهی آب انبار شش بادگیری یزد»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 67، صص: 82-89. - مصاحب، غلامحسین، 1387، دایرةالمعارف فارسی، تهران: امیرکبیر. - منتجبالدین بدیع، علی بن احمد، 1384، عتبهالکتبه: مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر، بهتصحیح و اهتمام: محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران: اساطیر. - میرزا رفیعا، محمدرفیع بن حسن، 1385، دستورالملوک میرزا رفیعا، بهکوشش و تصحیح: محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمهی علی کردآبادی، با مقدمهی منصور صفتگل، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه. - نجمرازی، عبدالله بن محمد، 1381، مرموزات اسدی در مزمورات داوودی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن. - نظامالملکطوسی، ابوعلی حسن بن خواجه، 2537، سیاستنامه، با حواشی و یادداشتها و اشارات و تصحیح: علامه فقید محمد قزوینی، با تصحیح مجدد: مرتضی مدرسی، تهران: زوار. - نظیف، مجتبی، 1381، «اعتبار قصد قربت در وقف». در: وقف، میراث جاویدان، شمارهی 37، صص: 69-82. - لاله، هایده، 1380، «پیشنهادی برای احیا و معرفی میراث وقف و کارآمد کردن آن بهعنوان ابزار پژوهش»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 33 و 34، صص: 133-138. -هاشمینسب، سیدمحمدمهدی، 1379، «مبانی مدیریت موقوفات در اسلام»، در: وقف میراث جاویدان، شمارهی 30، صص: 122-130.
- Lambton, Ann K. S., 2002, “Wakf (III in Iran)”, in: The Encyclopaedia of Islam, 2nd edition, E.J. Brill, Leiden.
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,012 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,484 |